Όλη αυτή η συζήτηση σχετικά με το στάδιο του προχωρημένου (βλ.
Κάθε τέλος και δύσκολο, μέρος Ι) και με το στάδιο του αρχαρίου (βλ.
Οι αρχές, αντίθετα... μέρος ΙΙ) με φέρνει πάντοτε στη λέξη που χρησιμοποιούν οι Ιάπωνες για να περιγράψουν τον αρχάριο – για την ακρίβεια, για μια από τις λέξεις που χρησιμοποιούν καθώς η ιαπωνική γλώσσα, λόγω της ασάφειάς της ως προς τη γραμματική και το συντακτικό, είναι εξαιρετικά ακριβής από άποψη λεξιλογίου. Η λέξη που έχω στον νου μου είναι η λέξη “σοσίνσα” (初心者) και αποτελείται από δύο τμήματα: την κατάληξη “σα” (者) που σημαίνει “άνθρωπος” ή “αυτός που...” και το σύνθετο ουσιαστικό “σοσίν” (初心) που παράγεται από τα ιδεογράμματα “初” (“σο”, “αρχή”) και “心” (“σιν”, “νους” ή “καρδιά”). Όλο μαζί “αυτός που έχει την αρχική του πρόθεση”.
Ένας από τους πιο διάσημους (στη Δύση) δασκάλους του βουδισμού Ζεν, ο Σούνριου Σουζούκι (1904-1971) χρησιμοποιεί τη λέξη στον τίτλο ενός από τα πιο διάσημα (στη Δύση) βιβλία σχετικά με το θέμα: το βιβλίο λέγεται “Zen Mind, Beginner's Mind” (κυκλοφορεί και στα ελληνικά με τον τίτλο “Ζεν Νους, ο Νους του Αρχάριου” από τις εκδόσεις Σωμανούς) και σ’ αυτό, ο Σουζούκι εξηγεί γιατί κατά το συγκεκριμένο παρακλάδι του βουδισμού, το ζητούμενο της άσκησης στο Ζεν, στο μέτρο που οι λέξεις “ζητούμενο” και “άσκηση στο Ζεν” δεν είναι αντίφαση, είναι να μπορέσει κανείς να διατηρήσει τον νου του αρχαρίου, τον νου δηλαδή χωρίς τις προκαταλήψεις και τις προϊδεάσεις που προκύπτουν από τη συνεχή ενασχόληση με κάτι.
Ακόμα και αν δεν ασπάζεται κανείς την κοσμοθεωρία του βουδισμού, η ιδέα ακούγεται σωστή –ή εν πάση περιπτώσει λογική: η πρώτη μας εντύπωση από κάτι μπορεί να είναι ελλιπής σε πληροφορίες όμως ταυτόχρονα είναι και ξεκάθαρη από όλα εκείνα τα πράγματα που προκύπτουν από τις ανασφάλειες, τις φοβίες και τις επιθυμίες μας. Δεν ξέρουμε τι είναι αυτό με το οποίο αρχίζουμε να ασχολούμαστε αλλά ακριβώς επειδή δεν ξέρουμε, θέλουμε να μάθουμε κάτι περισσότερο οπότε, αν πρόκειται για ένα αντικείμενο όπως οι πολεμικές τέχνες, αρχίζουμε να εξασκούμαστε και η εξάσκηση φέρνει περισσότερη εξάσκηση.
Εδώ μπαίνει αυτό που σημαίνει επί λέξη το “σοσίν” στα ιαπωνικά: η αρχική πρόθεση. Ο αρχάριος είναι αυτός που υποκινείται μόνο από την πρόθεση να πάψει να είναι αρχάριος –και τόσο για την οικονομία της συζήτησης όσο και επειδή, πρακτικά, δεν έχει σημασία, δε θα ασχοληθούμε εδώ με την πρόθεση πίσω από την πρόθεση, ήτοι με το γιατί θέλει να πάψει να είναι αρχάριος. Όσο αυτή η πρόθεση παραμένει ζωντανή, μπορεί να κινείται προς τα εμπρός και να γνωρίζει νέα κεφάλαια της τέχνης του· αντίθετα, όταν η πρόθεση αυτή πάψει, η πορεία του αρχίζει και γίνεται πιο αργή και ενίοτε σταματάει εντελώς.
Στο πρώτο κείμενο αυτής της μικρής... τριλογίας, αναφέρθηκα στην κούραση που προκαλεί η τελική φάση της μαθητείας μιας τέχνης (εννοείται, μιας τέχνης όπως οι κλασικές μαχητικές τέχνες που έχει “τελική φάση”: στις νέες πολεμικές τέχνες και στα μαχητικά αθλήματα, τέτοια φάση ούτως ή άλλως δεν υπάρχει αφού το αντικείμενο είναι ούτως ή άλλως η τελειοποίηση του εαυτού). Όταν κανείς φτάσει στο σημείο αυτό, το μόνο που μπορεί να τον ξεκολλήσει είναι η υπενθύμιση της αρχικής του πρόθεσης ή, όπως θα έλεγε ο Σουζούκι, η αφύπνιση του “νου του αρχαρίου”. Αν το καταφέρει, τότε θα καταφέρει να δει με καθαρά μάτια και αντίληψη ακόμα και πράγματα που έχει δει εκατοντάδες φορές.
Στο δεύτερο κείμενο, έγραψα ότι στη δική μου περίπτωση, λειτούργησε πολύ θετικά το ξεκίνημα της ενασχόλησης με μια άλλη σχολή. Ακόμα και αν αυτός ήταν ο τρόπος με τον οποίο μπήκε ξανά σε λειτουργία ο “νους του αρχαρίου” μου (επειδή έγινα κυριολεκτικά και πάλι αρχάριος) δεν πιστεύω ότι χρειάζεται οπωσδήποτε να καταφύγει κανείς σε κάτι τέτοιο -ή εδώ που τα λέμε σε οποιοδήποτε εξωτερικό ερέθισμα. Αν θυμάται ότι αυτό που χρειάζεται είναι μια διανοητική επανεκκίνηση ώστε να απαλλαγεί από την κούραση της συνήθειας και να ξαναδεί το αντικείμενό του από την αρχή, μπορεί να το κάνει χωρίς να προσθέσει στο τραπέζι του ένα ακόμα πιάτο.
Από την άλλη, οι περισσότεροι είμαστε αρκετά αδύναμοι ώστε να μπορούμε να επαναφέρουμε τον εαυτό μας στην ισορροπία του. Όπως το σώμα μας που χρειάζεται ύπνο για να ξεκουραστεί και να αντέξει μια ακόμα μέρα μυϊκής και διανοητικής κόπωσης, η αντίληψή μας χρειάζεται κι εκείνη ένα είδος ανάπαυλας ώστε να καθαρίσει από ένα σωρό άχρηστα υπό-παράγωγα της λειτουργίας του εγκεφάλου μας. Και μερικές φορές αυτή η ανάπαυλα μπορεί να έρθει μέσω κάποιας ενασχόλησης που δεν έχει καμία σχέση με την αρχική: ένας πολύ καλός φίλος συνθέτης σύγχρονης μουσικής μου έλεγε παλιότερα ότι το πλύσιμο των πιάτων λειτουργεί γι αυτόν όπως λειτουργεί σε κάποιους το Ζαζέν. Ναι, μπορεί να είναι τόσο απλό.
Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι κάθε κομμάτι της διαδρομής της ενασχόλησης με μια πολεμική τέχνη έχει τις δυσκολίες του, δυσκολίες τόσο σωματικές όσο (και ακόμα περισσότερο) διανοητικές και ψυχολογικές. Είτε πρόκειται για το πιο σκληρό μαχητικό άθλημα είτε για την πιο “χορευτική” πολεμική τέχνη, η ενασχόλησή μας, μας φέρνει αντιμέτωπους με όψεις του εαυτού μας που ίσως ως τώρα δεν είχαμε καν ξαναδεί ή που είχαν υπαγορεύσει εντελώς διαφορετικές συμπεριφορές από αυτές που βλέπουμε τώρα. Το “σοσίν”, ο “νους του αρχάριου” του Σούνριου Σουζούκι είναι ένας καλός τρόπος να αντιμετωπίσει κανείς τις δυσκολίες αυτές, είτε τις συναντήσει στις πρώτες φάσεις της εξάσκησής του, είτε στις μεταγενέστερες. Ακόμα και οι πιο μπανάλ λαϊκές σοφίες αναγνωρίζουν την αξία της φρέσκιας ματιάς και δεν υπάρχει ματιά πιο φρέσκια από αυτή ενός εντελώς αρχάριου –όποιος έχει περάσει έστω και πέντε λεπτά δίπλα σε ένα μικρό παιδί το γνωρίζει καλά.
Γρηγόρης Α. Μηλιαρέσης
