«Η συνάντηση της διδασκαλίας του Ζεν στάθηκε αποφασιστικά σημαντική στη ζωή μου, γιατί ο γέρικος κόσμος που σιχαινόμουν έγινε στη πραγματικότητα ένας κόσμος μαγείας και γοητείας από τότε που έμαθα την εσωτερική σιωπή όπου πηγάζει το ανεξάντλητο» -Χένρυ Μίλερ
Μια από τις σχολές του Βουδισμού Μαχαγιάνα που αναπτύχθηκε στην Κίνα είναι και η Ζεν. Ο Μποντιντάρμα δημιούργησε τη σχολή διαλογισμού Τσαν ως ξεχωριστή σχολή βουδισμού τον 6ο αιώνα, η οποία έφτασε στην Ιαπωνία παίρνοντας το όνομα Ζεν. Η ιαπωνική λέξη Ζεν προέρχεται από τη κινέζικη λέξη Τσαν, η οποία με τη σειρά της προέρχεται από την σανσκριτική λέξη Ντυάνα που σημαίνει διαλογισμός.
Μέσα από τις διδασκαλίες του Βουδισμού αναπτύχθηκε η αντίληψη ότι υπάρχει αναζήτηση της αλήθειας πέρα από τα περιορισμένα όρια της λογικής. Το μυστικό του Ζεν συνίσταται στο να κάθεσαι, απλώς, χωρίς σκοπό και χωρίς ιδιοτέλεια, σε μια στάση μεγάλης συγκέντρωσης. Αυτό το ανιδιοτελές κάθισμα ονομάζεται ζα-ζεν, όπου ζα σημαίνει κάθομαι και ζεν διαλογισμός, συγκέντρωση. ‘Εδώ και τώρα’ είναι η έννοια κλειδί. Το σημαντικό είναι το παρόν. Οι περισσότεροι από μας έχουν την τάση να σκέφτονται με αγωνία το παρελθόν ή το μέλλον αντί να συγκεντρώσουν ολοκληρωτικά την προσοχή τους στις πράξεις, στα λόγια και στις σκέψεις της στιγμής.
Το Ζεν καθιερώθηκε στην Ιαπωνία μέσα από δύο κυρίως σχολές. Η σχολή Ρινζάι Ζεν ιδρύθηκε από τον μοναχό Μυσάν Εϊσάι το 1191 και χρησιμοποιεί τα Κοάν ως ένα τρόπο πρακτικής και διδασκαλίας. Τα Κοάν είναι σύντομες ιστορίες που παρουσιάζονται στον ασκούμενο σαν ‘αινίγματα’ ή καλύτερα σαν αντιφατικά υπαρξιακά προβλήματα που πρέπει να απαντήσει. Βασιζόμενες στο παράδοξο, στοχεύουν στην αποδόμηση της λογικής η οποία θα οδηγήσει στη θέαση της αληθινής πραγματικότητας. Η άλλη σχολή είναι η Σότο Ζεν που ιδρύθηκε από τον μοναχό Ντογκέν το 1227. Εδώ το ζα-ζεν εκτελείται δίχως σκοπό, χωρίς αντικείμενο, αντικρίζοντας τον τοίχο. Ο δάσκαλος δεν προτείνει συστηματικά κοάν, όμως οι απαντήσεις στις ερωτήσεις των μαθητών μεταβάλλονται σε κοάν, που περιέχουν στοιχεία της καθημερινής ζωής.
Ο βουδισμός και το Ζεν μας δίνουν μια πολύ βαθιά μελέτη και διεισδυτική ανάλυση για τη δομή και τη λειτουργία της σκέψης, της μνήμης, των συγκινήσεων και όλων των φαινομένων της συνείδησης. Μια από τις βασικές έννοιες του Ζεν είναι η παροδικότητα των φαινομένων. Τα πάντα κινούνται. Τα πάντα μεταμορφώνονται και τίποτα δεν είναι σταθερό. Η φαινομενική σταθερότητα της ύλης και της δικής μας συνείδησης είναι απατηλή. Ο βασικός νόμος του άπειρα μεγάλου και του άπειρα μικρού είναι ο νόμος της αλλαγής.
Και ο Ηράκλειτος όπως γνωρίζουμε είχε πει: ‘Τα πάντα ρει’. Όλα αλλάζουν συνεχώς και έτσι καλό είναι να ανοίγουμε τους εαυτούς μας στη φυσική ροή της ζωής αντί να υπάρχει η προσκόλληση του νου στο παρελθόν ή στο μέλλον. Αυτό λέγεται ‘το πέταγμα του βέλους γύρω από ένα δέντρο’ ή ΄μη εξάρτηση’ ή ‘μη προσκόλληση’. Κάθε στιγμή είναι καινούργια, όπως είμαστε και εμείς σε συνάρτηση με το κάθε δευτερόλεπτο που περνάει. Οι δάσκαλοι λένε ότι ‘πρέπει να ζούμε τη ζωή μας σαν να ήταν η πρώτη φορά που βλέπουμε τον Κόσμο’. Έτσι υπερβαίνουμε την χωρηστικότητα και τα ζευγάρια των αντιθέτων που μας κάνουν να βυθιζόμαστε στην έννοια του δυαδικού, και στον εγωισμό. Όλα είναι Ένα και εμείς είμαστε μέρος αυτής της ολότητας. Ο νους ελεύθερος πια φθάνει στο ‘Σατόρι’ ή ‘Φώτιση’ που σημαίνει Αφύπνιση στην Αλήθεια δηλαδή την επάνοδο του όντος στη φυσιολογική, πρωταρχική του θέση, ακόμα και ως προς καθένα από τα κύτταρα του σώματός του.
Ο δάσκαλος Ντογκέν έλεγε: ‘Να μάθουμε το Ζεν είναι να βρούμε τον εαυτό μας, να βρούμε τον εαυτό μας είναι να ξεχαστούμε να ξεχαστούμε είναι να βρούμε τη φύση του Βούδα, την πρωταρχική μας φύση’. Επάνοδος στη αρχή. Να καταλάβουμε τον εαυτό μας, να τον γνωρίσουμε βαθιά, να βρούμε το αληθινό μας εγώ. Εκεί βρίσκεται η αιώνια ουσία όλων των θρησκειών και των φιλοσοφιών, η πηγή της σοφίας, το τρεχούμενο νερό που αναβλύζει από την άσκηση του ζα ζεν. Το Ζεν βρίσκεται πέρα από όλες τις αντιφάσεις. Τις περικλείει και τις υπερβαίνει. Θέση, αντίθεση, σύνθεση και επέκεινα. Προκαλεί μια εσωτερική επανάσταση, μια μετάλλαξη του είναι σαν τον ανοιξιάτικο χείμαρρο που ξυπνά το δάσος.
Η εξάσκηση στο ζα ζεν είναι το μυστικό του Ζεν. Το ζα ζεν δεν αποδεσμεύει μόνο μια μεγάλη ενέργεια, είναι και μια στάση αφύπνισης. Κατά τη διάρκεια της πρακτικής του, δεν πρέπει να επιδιώκει κανείς να φτάσει σε κάτι. Χωρίς αντικείμενο συγκεντρώνεται στη στάση του σώματος, στην αναπνοή και στη συμπεριφορά του πνεύματος. Ο εγκέφαλος καταλαγιάζει και γίνεται δεκτικός προς την πραγματική και βαθιά σοφία. Ο Ντογκέν μας λέει στο Φουκανζανζεντζι: ‘Να σκέφτεσαι χωρίς να σκέφτεσαι…’ Πώς σκέφτεσαι χωρίς σκέψη; Με τη μη-σκέψη (Χισιρυό). Αυτό καθαυτό είναι ουσιώδες στη τέχνη του ζα ζεν. Χισιρυό είναι η σκέψη του υποθαλάμου και σώματος και όχι εκείνη του μετωπιαίου εγκεφάλου. Το Χισιρυό είναι ανέφελο και σκοτεινό. Οι μετωπιαίες ζώνες του εγκεφάλου και ο φλοιός, που αντιστοιχούν στις νοητικές ικανότητες και στην πνευματική δραστηριότητα, εισέρχονται σε φάση ανάπαυσης, ενώ τα βαθιά στρώματα του εγκεφάλου, ή ‘αρχέγονος εγκέφαλος’ όπως και ο θάλαμος-υποθάλαμος, έδρα της διαίσθησης, αφυπνίζονται και ενεργοποιούνται.
Ο δάσκαλος Σουνρύου Σουζούκι λέει: ‘Το ζα ζεν δεν είναι κάποιου είδους έξαψη αλλά προσήλωση στην καθημερινή ρουτίνα μας’. Αυτό ακριβώς μας λέει και ο μοναχός Κότεν Ρόσι που έρχεται τα τελευταία χρόνια στην Αθήνα και μας διδάσκει με την στάση του το ζα ζεν. Κλείνει τις πολύωρες συναντήσεις της πρακτικής μας λέγοντας πάντα: ‘φεύγοντας από τον χώρο της άσκησης ξεχάστε ότι έγινε και μην ανατρέχετε σε αυτό, έχει ήδη τελειώσει, συνεχίστε την καθημερινότητά σας απλά και με συνείδηση’.
Ελευθερία Καζαντζή
