Αϊκί –μια απόπειρα για ερμηνεία. Μέρος ΙI: Και όταν λέμε «άι»;

Έγραφα στο προηγούμενο άρθρο περί «αϊκί» ότι τα ιδεογράμματα «合» και «気» τα οποία είναι αυτά που χρησιμοποιούνται στην ονομασία της τέχνης αϊκίντο και της έννοιας αϊκί, είθισται να αποδίδονται μαζί ως «αρμονία». Και ότι θα ήταν καλό να δούμε τα ιδεογράμματα ένα-ένα μέσα στο πλαίσιο της γλώσσας από την οποία προέρχονται και να δούμε αν πραγματικά συμβαίνει κάτι τέτοιο (ναι, γνωρίζω ότι κατά βάση προέρχονται από την κινεζική γλώσσα όμως αφ’ ενός δεν ξέρω κινέζικα και αφ’ ετέρου το «αϊκί» και το «αϊκίντο» είναι έννοιες από τον ιαπωνικό πολιτισμό –συνεπώς, για τις ανάγκες της συζήτησης ας τα θεωρήσουμε, έστω και κατά παράβαση, ιαπωνικά!)

Αν το «κι» (気) είναι δύσκολο να εννοηθεί εξαιτίας της μεταφυσικής διάστασης που του προσδίδουν πολλοί –και σ’ αυτό οι δυτικοί είναι μόνο εν μέρει υπεύθυνοι- το «άι» (合) είναι επίσης προβληματικό επίσης εξαιτίας μιας σειράς από νοήματα/δευτερεύουσες έννοιες/εμβαθύνσεις που πολλοί προβάλλουν επάνω του –και εδώ η ευθύνη είναι πιο πολύ των δυτικών παρά των ιαπώνων. Ο λόγος που το συγκεκριμένο ιδεόγραμμα βρίσκεται να επωμίζεται ένα τέτοιο βάρος, είναι επειδή η βασική του έννοια, δηλαδή «κάτι κοινό» ή «κάτι που ταιριάζει με κάτι άλλο», ακούγεται στα αυτιά πολλών δυτικών ως συνώνυμο της ‘έννοιας «αρμονία» και των επιπρόσθετων νοημάτων που έχει αυτή στον πολιτισμό μας.

Είναι έτσι; Σαφέστατα όχι! Η ιαπωνική γλώσσα έχει άλλες λέξεις γι αυτό που στα ελληνικά αποκαλούμε αρμονία και μάλιστα αρκετές αναλόγως αν αναφερόμαστε στην αρμονία στη μουσική (εκεί η λέξη είναι ουάσεϊ/和声), στην αρμονία στα μαθηματικά ή στη σχέση π.χ. ενός κτηρίου με το περιβάλλον του (η αντίστοιχη λέξη είναι τσόουα/調和) ή γενικότερα στην ομόνοια μεταξύ ανθρώπων ή μεταξύ ανθρώπων και καταστάσεων –στην τελευταία περίπτωση, χρησιμοποιείται γενικότερα το ιδεόγραμμα «和» (διαβάζεται «ουά») και θα πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα καθώς πρόκειται για μια από τις κεφαλαιώδεις έννοιες του ιαπωνικού πολιτισμού, σε σημείο μάλιστα που πολλά πράγματα ιαπωνικού στιλ να ξεκινούν με το ιδεόγραμμα αυτό: τα άγγλο-ιαπωνικά λεξικά λέγονται «和英» (ουά-έι), τα ιαπωνικού στιλ γλυκά, «和菓子» (ουαγκάσι), οι γηγενείς ιαπωνικές λέξεις, «和語» (ουάγκο), τα ιαπωνικά ρούχα, «和服» (ουαφούκου) και το ιαπωνικού στιλ φαγητό, «和食» (ουασόκου).

Στη συνείδηση των ιαπώνων, όλα τα παραπάνω σημαίνουν ότι το προσδιοριζόμενο (τα γλυκά, το φαγητό, τα ρούχα, οι λέξεις κ.λπ.) είναι ταυτόχρονα «ιαπωνικό» και «αρμονικό» -για την ακρίβεια, είναι αρμονικό επειδή είναι ιαπωνικό και τούμπαλιν. Οι λέξεις που είναι αμιγώς ιαπωνικές ταιριάζουν καλύτερα μεταξύ τους, τα ιαπωνικά ρούχα εξισορροπούν καλύτερα το στιλ με την πρακτικότητα και τα ιαπωνικά φαγητά καταφέρνουν να ταιριάξουν με τον ιδανικότερο τρόπο τις γεύσεις, τη θρεπτική ανάγκη και την εμφάνιση (μεταξύ άλλων). Όλα αυτά δε, αποτελούν πράγματα βαθιά ριζωμένα στη συνείδηση των ιαπώνων, σε σημείο που να αποτελούν καθημερινή υπόθεση που κανείς δε σκέφτεται όταν αγοράζει ένα κιμονό ή όταν πηγαίνει να φάει σούσι.

Αν λοιπόν το «άι» (合) δε σημαίνει «αρμονία», τι σημαίνει; Το έγραψα και παραπάνω: σημαίνει κάτι που ταιριάζει, κάτι που είναι ή που γίνεται κοινό. Όμως χωρίς ιδιαίτερα βαθιές φιλοσοφικές αποχρώσεις. Στους μεγάλους αυτοκινητοδρόμους, τα σήματα που προειδοποιούν ότι κάποιος μικρότερος δρόμος μπαίνει στον αυτοκινητόδρομο έχουν τα ιδεογράμματα «合流» (γκόου-ριούου) που θα μπορούσαν να αποδοθούν ως «το ρεύμα στο οποίο κινείστε πρόκειται να ενωθεί με κάποιο άλλο», όταν κανείς συναντήσει στο δρόμο τυχαία κάποιο γνωστό του πιθανότατα θα περιγράψει τη σκηνή αργότερα χρησιμοποιώντας τη λέξη «ντε-άι» (出合い –κάτι σαν «συνάντηση εξόδων»), μια από τις λέξεις που χρησιμοποιούνται για τις διαπραγματεύσεις είναι το «掛け合う» (κάκε-άου), ενώ η συνηθέστερη έκφραση για το «προλαβαίνω» είναι «間に合う» (μανιάου δηλαδή κάτι σαν «ταιριάζει ο χώρος» ή «χωράει»).

Τέτοιες λέξεις και εκφράσεις υπάρχουν αμέτρητες στα ιαπωνικά –αν ρίξει κανείς μια ματιά στο πολύ καλό Διαδικτυακό αγγλό-ιαπωνικό (το和英 που είπαμε παραπάνω!) του Τζιμ Μπριν (http://www.csse.monash.edu.au/~jwb/cgi-bin/wwwjdic.cgi?1C) φέρνει περίπου 230 αποτελέσματα –και μετράω μόνο αυτά που έχουν το ιδεόγραμμα «合» ως πρώτο συνθετικό τους και όχι αυτά που το εμφανίζουν ως δεύτερο, τρίτο ή τέταρτο. Σε όλες δε τις περιπτώσεις, το νόημα της λέξης είναι σαφές και καθημερινό –αν κανείς θα επιλέξει να την ερμηνεύσει πιο ποιητικά (και αυτό είναι κάτι που μπορεί να το κάνει και κάποιος ιάπωνας λογοτέχνης), είναι άλλο θέμα και δεν αλλοιώνει τη βασική έννοια της εκάστοτε λέξης.

Το βασικό ερώτημα που γεννάται, κατά τη γνώμη μου, είναι λοιπόν: όταν κάποια στιγμή κάποιος αποφάσισε να χρησιμοποιήσει την έννοια «合気» γιατί επέλεξε το ιδεόγραμμα «合» και όχι το ιδεόγραμμα «和»; Η λέξη που θα προέκυπτε, υπάρχει στα ιαπωνικά (和気/ουάκι) και σημαίνει «αρμονική ατμόσφαιρα», «καλή ατμόσφαιρα», «καλό κλίμα» κ.λπ. και άρα θα ήταν αναγνωρίσιμη απ’ όλους· αντίθετα, η λέξη «合気» δε σημαίνει τίποτα στους σημερινούς ιάπωνες που κινούνται εκτός του χώρου των πολεμικών τεχνών –πιθανότατα οι περισσότεροι θα μπορούσαν να «διαισθανθούν» τι μπορεί να σημαίνει, όμως (και πάντα στο μέτρο που μπορώ να μιλήσω όντας εξωτερικός παρατηρητής) σε καμία περίπτωση το πρώτο πράγμα που θα τους έρθει στο μυαλό δε θα είναι «αρμονία».

Έγραψα παραπάνω ότι «κάποια στιγμή κάποιος αποφάσισε να χρησιμοποιήσει την έννοια ‘合気’» και συνειδητοποιώ ότι ίσως δεν έκανα απολύτως σαφές ότι η πατρότητα της λέξης δεν ανήκει ούτε στον ιδρυτή του αϊκίντο, Ουεσίμπα Μοριχέι ούτε στο βασικό του δάσκαλο στις πολεμικές τέχνες, Τακέντα Σοκάκου, παρότι η τέχνη του τελευταίου είναι ακόμα εν πολλοίς γνωστή ως «Ντάιτο Ρίου Αϊκί Τζουτζούτσου» (大東流合気柔術). Η σχολή στην οποία εξασκούμαι τα τελευταία χρόνια, μια σχολή που ειδικεύεται στη χρήση της ναγκινάτα, του ξίφους και άλλων κλασσικών όπλων και που δημιουργήθηκε –αν πιστέψουμε τα αρχεία της- από έναν διάσημο ξιφομάχο των αρχών του 16ου αιώνα, έχει στη διδακτέα ύλη της ένα σετ κάτα που λέγονται «Κουσαριγκάμα Αϊκί νο Κότο», δηλαδή «Περί του αϊκί με το κουσαριγκάμα» –για όσους δεν το γνωρίζουν, το κουσαριγκάμα είναι ένα αρκετά εξωτικό όπλο που περιλαμβάνει ένα δρεπάνι, μια αλυσίδα και ένα βαρίδι. Ακόμα και αν η ονομασία αυτή προήλθε από τον 13ο σόκε («σχολάρχη») της, ο οποίος θεωρείται και ο μέγας αναμορφωτής της, ο άνθρωπος αυτός έζησε πολύ πριν γεννηθούν ο Τακέντα Σοκάκου και ο Ουεσίμπα Μοριχέι.

Δεν είναι δε μόνο η συγκεκριμένη σχολή: από συζητήσεις με ανθρώπους που ασχολούνται με τις κλασσικές τέχνες, έχω μάθει ότι η έννοια «αϊκί» (και για να κάνουμε τα πράγματα πιο ενδιαφέρονται, και η αντιστροφή της, η έννοια «κιάι» –τα ιδεογράμματα είναι τα ίδια αλλά τοποθετημένα ανάποδα, δηλαδή «気合»), εμφανίζονται στα κείμενα αρκετών ακόμα σχολών και δη σχολών ξιφομαχίας. Κάποιες δε, όπως η Κάσιμα Σίνριου πηγαίνουν τουλάχιστον έναν αιώνα πίσω από τη σχολή στην οποία εξασκούμαι εγώ –συνεπώς πρόκειται για κάτι που ήταν ευρύτερα γνωστό και που έχει προέλθει από εποχές που σίγουρα το ζητούμενο δεν ήταν η «αρμονία». Ακόμα δηλαδή και αν ο ιδρυτής του αϊκίντο, είχε στον νου του ένα μοντέλο αρμονικής συνύπαρξης των ανθρώπων (κάτι που ίσως τελικά να έχει κάποια βάση αλήθειας αλλά που είναι πολύ δύσκολο να προσδιορίσει κανείς χωρίς να γνωρίζει πολλά στοιχεία για τον ίδιο και την εποχή του), αυτό δεν έχει καμία σχέση με το τι σημαίνει «αϊκί».

Φτάνουμε λοιπόν στα τελικά δύο ερωτήματα: τι σημαίνει όντως «αϊκί» και γιατί ο Ουεσίμπα Μοριχέι επέλεξε να το χρησιμοποιεί; Η απάντηση στο πρώτο ερώτημα ίσως είναι πιο εύκολη· αν μη τι άλλο, έχουμε κάποια βοήθεια από τις κλασσικές σχολές: πρόκειται για τη δυνατότητα να εντοπίζει κανείς τη διάθεση/πρόθεση του αντιπάλου του και να την επηρεάζει προς όφελός του, είτε με τρόπο εξωστρεφή και ορατό/ακροατό (οπότε και αναφερόμαστε σε «κιάι»), είτε με τρόπο πιο εσωστρεφή και αδιόρατο (οπότε και αναφερόμαστε σε «αϊκί»). Αν υπάρχει κάτι κοινό στον τρόπο που αντιλαμβάνονται την έννοια οι κλασσικές σχολές και που προφανώς έφτασε ως τα αυτιά του Τακέντα Σοκάκου και του Ουεσίμπα Μοριχέι, πιστεύω ότι αυτό μπορεί να συνοψιστεί στην παραπάνω φράση –αν το παραπάνω ηχεί σε κάποιους ως ταυτόσημο της αρμονίας, θα έσπευδα να επισημάνω ότι στην ελληνική γλώσσα (αλλά και στη μουσική), η έννοια της αρμονίας περιέχει τη σημασία της ισορροπίας, της μη επικράτησης ενός μέρους στα άλλα. Και σε μια πολεμική τέχνη, κάτι τέτοιο είναι εξ’ ορισμού αδύνατο!

Γιατί ο Ουεσίμπα Μοριχέι επέλεξε να χρησιμοποιεί τον όρο «αϊκί» και πώς ο όρος αυτός έφτασε να σημαίνει τη σχεδόν μεταφυσική αρμονία που συχνά ακούμε στις συζητήσεις στις σχολές αϊκίντο; Προφανώς κανείς δεν μπορεί να το απαντήσει με βεβαιότητα καθώς οι περισσότεροι δε ζήσαμε από κοντά τις συνθήκες που διαμόρφωσαν αυτόν και τον κόσμο του· όσοι δε τις έζησαν, έχουν δηλώσει άλλοτε απερίφραστα και άλλοτε συγκεκαλυμμένα ότι ο τρόπος έκφρασής του, άφηνε αρκετά κενά. Προσωπικά έχω μια ερμηνεία –η οποία είναι, υποθέτω, εξίσου έγκυρη ή άκυρη με τις υπόλοιπες, όμως θα επιφυλαχθώ να την παρουσιάσω σε ένα μελλοντικό άρθρο.

Γρηγόρης Α. Μηλιαρέσης

ΥΓ

Παραδόξως, η καθημερινή απόδοση του «合» στην οποία αναφέρθηκα εκτενώς παραπάνω, ταιριάζει με την αρχική, τεχνική έννοια που οδήγησε και στη γέννηση της λέξης «αρμονία»: το ταίριασμα διαφόρων μερών ενός συνόλου σε μια κατασκευή, την άρμοση. Η οποία επίσης δεν έχει σχέση με αυτό που εννοούμε σήμερα όταν λέμε «αρμονία»...