Μακότο: Ειλικρίνεια

Αν ασχοληθεί κανείς με τα ιαπωνικά θεωρητικά κείμενα των πολεμικών τεχνών θα συναντήσει μια σειρά από έννοιες οι οποίες είθισται να αποκαλούνται συλλήβδην «ο κώδικας των σαμουράι» ή, αν αυτός που μιλάει αρέσκεται να χρησιμοποιεί βαρύγδουπους ιαπωνικούς όρους, «μπουσίντο» (εκ του «μπούσι»/武士 δηλαδή «πολεμιστής», «σαμουράι» και «ντο»/道, το γνωστό «δρόμος», «τρόπος»). Το ότι ο όρος αυτός είναι μάλλον αδόκιμος καθώς αποτελεί επινόηση εποχών μεταγενέστερων από αυτή των πραγματικών μπούσι δε θα μας απασχολήσει προς το παρόν καθώς μεταξύ των λεγόμενων «επτά αρχών του μπουσίντο» (ακεραιότητα, θάρρος, καλοσύνη, σεβασμός, εντιμότητα/ειλικρίνεια, τιμή, πίστη), υπάρχει μια που πιστεύω ακράδαντα ότι πράγματι αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο όχι μόνο της εξάσκησης στις πολεμικές τέχνες αλλά και κάθε δραστηριότητας –ίσως, όσο και αν κάποιοι το θεωρήσουν υπερβολή, της ίδιας της ανθρώπινης υπόστασης.

Η έννοια που με ενδιαφέρει περισσότερο, και αυτή που κατά τη γνώμη μου αποτελεί την πηγή των υπόλοιπων –και εδώ δεν εννοώ μόνο τις επτά παραπάνω αρετές αλλά γενικά τις αρετές που θα πρέπει να διακρίνουν κάθε άνθρωπο που θέλει να λέγεται πλήρης- είναι η εντιμότητα/ειλικρίνεια, αυτή δηλαδή που αποδίδει την ιαπωνική λέξη «μακότο» που γράφεται κυρίως με το ιδεόγραμμα 誠 (λέω «κυρίως» επειδή, όπως πολύ συχνά συμβαίνει στα ιαπωνικά, την ίδια ακριβώς προφορά και παραπλήσιο νόημα έχουν και τα ιδεογράμματα 信, 誠, 真, 眞, 実, 允, 諦, 實, 忱, 恂, 愨, 洵 και 詢 – από αυτά, αξίζει να κρατήσει κανείς το信, το οποίο με την ανάγνωση «χσιν» παρουσιάζεται και στα «Ανάλεκτα» του Κομφούκιου ως μια από τις βασικές αρετές του ολοκληρωμένου ανθρώπου).

Προφανώς είναι αρκετά εύκολο να αντιληφθεί κανείς γιατί η ειλικρίνεια (θα διατηρήσω αυτή την απόδοση, όμως ο αναγνώστης ας έχει στον νου του ότι αναφέρομαι σε κάτι πιο σύνθετο από το «να εκφράζει κάποιος ό,τι πραγματικά αισθάνεται ή σκέφτεται», τη συνήθη δηλαδή απόδοση της λέξης) αποτελεί σημαντικό προσόν για έναν άνθρωπο –όλοι μας έχουμε πει πολλές φορές στη ζωή μας ότι η ειλικρίνεια είναι ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της προσωπικότητας του ατόμου, ότι το να είσαι ειλικρινής αποτελεί τη βάση για κάθε ουσιαστική σχέση ή ότι οι κοινωνίες μας θα ήταν καλύτερες αν τόσο οι πολίτες όσο και οι πολιτικοί ήταν πιο ειλικρινείς. Και όλα τα παραπάνω είναι σωστά: ένα άτομο που δεν είναι ειλικρινές πολύ σύντομα παύει να είναι αξιόπιστο, μια σχέση που δε στηρίζεται στην ειλικρίνεια σύντομα καταρρέει και μια κοινωνία στην οποία πολίτες και πολιτικοί δεν είναι ειλικρινείς, σύντομα παρακμάζει. Συνεπώς, ένα άτομο που ασκείται στις πολεμικές τέχνες θα πρέπει να είναι επίσης ειλικρινές καθώς στην αντίθετη περίπτωση θα προκαλέσει προβλήματα στη σχολή του και στους συνασκούμενούς του, σωστά;

Σωστά, αλλά το πράγμα πάει παραπέρα. Η ειλικρίνεια στην οποία αναφέρομαι, το ιαπωνικό «μακότο» πάει πιο πέρα από τη συνήθη ερμηνεία· για την ακρίβεια, βρίσκεται ένα σκαλί πιο βαθιά καθώς αναφέρεται στην ειλικρίνεια που οφείλει να έχει κανείς απέναντι στον εαυτό του. Και αυτό γιατί αν δεν υπάρχει αυτή η ειλικρίνεια, η ειλικρίνεια απέναντι στους άλλους θα είναι –πιθανότατα- επίσης ελλιπής. Μ’ άλλα λόγια, το ζητούμενο για έναν ασκούμενο στις πολεμικές τέχνες (για την ακρίβεια, το ζητούμενο για κάθε άνθρωπο που θέλει να λέγεται ώριμος και ολοκληρωμένος άνθρωπος) είναι να αντιμετωπίζει πρώτα απ’ όλα τα δικά του λεγόμενα και πεπραγμένα με ειλικρίνεια· αφού το πετύχει αυτό, θα είναι πολύ εύκολο να συμπεριφερθεί ανάλογα και απέναντι στους άλλους.

Αισθάνομαι κάπως αμήχανα που το παραδέχομαι, όμως χρειάστηκαν περίπου 20 χρόνια εξάσκησης και σχεδόν άλλα τόσα προσωπικών αναζητήσεων για να συνειδητοποιήσω την αξία αυτής της ειλικρίνειας, της εντιμότητας απέναντι στον εαυτό μου και απέναντι στα πράγματα στα οποία ασκούμαι. Και, φευ, η συνειδητοποίηση αυτή ήρθε όταν πρόσεξα με πόση ένταση αναφέρεται ο νυν δάσκαλός μου στο «honesty», το οποίο επίσης αποδίδεται με τις ίδιες λέξεις (εντιμότητα/ειλικρίνεια) στα ελληνικά. Όταν ξεκινήσαμε να ασκούμαστε στην τέχνη την οποία διδάσκει, η πρώτη του κουβέντα ήταν «Ασχοληθείτε μ’ αυτή την τέχνη μόνο αν πρόκειται να το κάνετε με honesty». Δηλαδή, ασχοληθείτε μ’ αυτή την τέχνη μόνο αν πρόκειται να αντιμετωπίζετε τον εαυτό σας και την εξάσκησή σας χωρίς ιδεοληψίες, χωρίς φαντασιώσεις, χωρίς προκαταλήψεις (θετικές ή αρνητικές)· με δυο λόγια, χωρίς ψέματα.

Συχνά η εξάσκησή μας στις πολεμικές τέχνες κυριαρχείται από ψέματα –συνήθως ψέματα που λέμε οι ίδιοι στον εαυτό μας αλλά, όχι σπάνια, και από ψέματα που μας λένε οι άλλοι (δάσκαλοι, συνασκούμενοι, κοινωνία). Ξεκινάμε να μάθουμε μια πολεμική τέχνη επειδή «θέλουμε να αποκτήσουμε ικανότητες αυτοάμυνας» (ενώ δεν έχουμε καμία τέτοια ανάγκη), επειδή «θέλουμε να ασχοληθούμε με τη φιλοσοφία της Άπω Ανατολής» (ενώ είτε δεν έχουμε ιδέα τι σημαίνει «φιλοσοφία», είτε απλώς θέλουμε να πραγματώσουμε τον ρομαντισμό μας), επειδή «θέλουμε να ασκηθούμε» (ενώ απλώς θέλουμε να περάσουμε την ώρα μας ή να εξωτερικεύσουμε τον εγωισμό μας με τη μορφή της ανταγωνιστικότητας). Και κάποια στιγμή σταματάμε να ασκούμαστε επειδή «δεν έχουμε χρόνο», επειδή «η τέχνη δεν είναι αποτελεσματική» ή επειδή «πήραμε μαύρη ζώνη» ενώ στην πραγματικότητα απλώς βαρεθήκαμε ή θεωρούμε ότι μάθαμε ό,τι υπήρχε να μάθουμε ή επειδή βρήκαμε κάτι άλλο πιο ενδιαφέρον.

Αυτό που μας διαφεύγει είναι ότι ασκούμαστε σε τέχνες οι οποίες έχουν ως αντικείμενο τη ζωή και το θάνατο –και αν αυτό ακούγεται μελοδραματικό σκεφτείτε το αποτέλεσμα που θα έχει ένα ακόμα και μέτριας δύναμης χτύπημα οποιουδήποτε καράτε ή κουνγκ φου στο μήλο του Αδάμ ή οποιαδήποτε εξάρθρωση οποιουδήποτε τζουτζούτσου στον αυχένα. Τα πράγματα που μαθαίνουμε σε μια σχολή πολεμικών τεχνών, όσο και αν περιβάλλονται από μια αχλή φιλοσοφίας, δεν παύουν να είναι πράγματα επικίνδυνα και τα οποία θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με απόλυτη σοβαρότητα –σοβαρότητα απέναντι στο δάσκαλό μας (και τούμπαλιν), απέναντι στους συνασκούμενούς μας, απέναντι στους ανθρώπους με τους οποίους σχετιζόμαστε εκτός σχολής και, τελικά, απέναντι στον εαυτό μας. Αυτή ακριβώς είναι η εντιμότητα την οποία ο δάσκαλός μου εκφράζει με το «honesty» και αυτή ακριβώς είναι η ειλικρίνεια στην οποία αναφερόταν το «μακότο» των μπούσι.

Έγραψα στην αρχή του κειμένου ότι πιστεύω πως η ειλικρίνεια αυτή προηγείται όλων των αρετών. Και με τον ίδιο τρόπο θα τελειώσω: μόνο αν σταθούμε με πλήρη εντιμότητα απέναντι στον εαυτό μας, μόνο αν κοιτάξουμε αυτό που κάνουμε κάθε στιγμή απαλλαγμένοι από ψέματα και φαντασιώσεις και προσπαθήσουμε να το κάνουμε χρησιμοποιώντας όλα μας τα αποθέματα, σωματικά, διανοητικά και ψυχικά, η άσκησή μας έχει νόημα. Σε αντίθετη περίπτωση, βαυκαλιζόμαστε, σκοτώνουμε το χρόνο μας και ριψοκινδυνεύουμε να προκαλέσουμε βλάβες στον εαυτό μας και στους άλλους. Οι πολεμικές τέχνες μπορεί να είναι, σε τελική ανάλυση, ένα χόμπι (τουλάχιστον για τους περισσότερους από μας) όμως από τη στιγμή που επιλέξαμε να ασκηθούμε σ’ αυτές δεν έχουμε καμιά δικαιολογία για να μην το κάνουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο: αυτόν που προσδιορίζεται από την απόλυτη ειλικρίνεια.

Γρηγόρης Α. Μηλιαρέσης

Υ.Γ.

Μια από τις δημοφιλέστερες στην Ιαπωνία πτυχές της πρόσφατης ιστορίας της χώρας είναι αυτή της Σινσενγκούμι (新選組) μιας ομάδας σαμουράι που λειτούργησε ως αστυνομία του Κιότο στην υπηρεσία των δύο τελευταίων σογκούν, του Τοκουγκάουα Ιεμότσι (διοικ. 1858-1866) και του Τοκουγκάουα Γιοσινόμπου (διοικ. 1866-1867). Το λάβαρο της Σινσενγκούμι, απολύτως αναγνωρίσιμο ακόμα και από τους σημερινούς ιάπωνες ήταν κόκκινο και είχε επάνω κεντημένο σε χρυσό ένα και μόνο ιδεόγραμμα: «μακότο»...