Το ήξερα τη στιγμή κιόλας που έστελνα το
προηγούμενο κείμενο για δημοσίευση: μόλις δημοσιευτεί στο σάιτ, θα έρθει κάποιο μήνυμα το οποίο, είτε ευγενικά είτε... λιγότερο ευγενικά (αν και δεν παραπονιέμαι: συνήθως είναι ευγενικά!) θα μου επεσήμαινε ότι όλοι μου οι αναγνώστες δεν προέρχονται από τη σίνο-ιαπωνική παράδοση, ότι ακόμα και αυτοί που προέρχονται δεν έχουν τις δικές μου γνώσεις (χα!) ή ότι ακόμα και αν τις έχουν, θα ήταν καλό να αναπτύξω λίγο παραπάνω το μπούνμπου ριόντο (文武両道), την αρχή και αξία που απέδωσα ως “αριστεία και στις τέχνες του πολέμου, και στα γράμματα.”
Αφήνοντας κατά μέρος το σχόλιο για τις γνώσεις μου (είναι λιγότερες από ό,τι πιστεύουν πολλοί –απλώς φαίνονται περισσότερες λόγω αφενός της απόστασης μεταξύ Ελλάδας και Ιαπωνίας και αφετέρου επειδή τα τελευταία δεκαοκτώ χρόνια, έχουν εκτεθεί πολύ λόγω των συνεργασιών μου σε εκδοτικά εγχειρήματα σχετικά με τις πολεμικές τέχνες, μεταξύ των οποίων και αυτή εδώ, με τον Πανελλήνιο Οδηγό Πολεμικών Τεχνών) θα πάω κατευθείαν στο ζουμί, ξεκινώντας από την... αποκρυπτογράφηση των ιδεογραμμάτων της φράσης: “文” (μπουν) σημαίνει “γράμμα”, “武” (μπου) σημαίνει “πολεμικός”, “両” (ριό) σημαίνει “και τα δύο” και “道” (ντο) σημαίνει “δρόμος”.
Βεβαίως το “μπου/武” είναι αυτό που βρίσκουμε στο “μπούντο/武道” δηλαδή στο “πολεμικές τέχνες” στα ιαπωνικά, το “ντο/道”, επίσης, το “μπουν/文” (το οποίο διαβάζεται και “μον”) σημαίνει γενικά την ακαδημαϊκή μόρφωση εξού και το Υπουργείο Παιδείας στην Ιαπωνία λέγεται “Μόνμπου Καγάκου-σο/文部科学省” δηλαδή “Υπουργείο Παιδείας, και Επιστημών” (αν και οι περισσότεροι χρησιμοποιούν την παλιά του ονομασία, “Μόνμπου-σο/文部省”, δηλαδή “Υπουργείο Παιδείας”). Και το “ριό/両” είναι αυτό που βρίσκουμε σε όρους όπως “ριότε” (両手) δηλαδή “και με τα δύο χέρια”.
Όπως συνήθως συμβαίνει με τις γλώσσες που χρησιμοποιούν αυτό το σύστημα γραφής, η παράθεση ουσιαστικών δεν αρκεί για να καταλάβει κανείς τι σημαίνουν όμως χοντρικά μπορεί να κάνει μια υπόθεση: δύο δρόμοι, μόρφωση και πολεμικό. Ή καλύτερα συνύπαρξη και του δρόμου των γραμμάτων και του δρόμου των πολεμικών τεχνών. Όμως τουλάχιστον σύμφωνα με τις “Μαρτυρίες του Μεγάλου Ιστορικού” ή “Σιτζί” (史記) που ολοκληρώθηκε στην Κίνα τον 1ο αιώνα π.Χ. “κάποιος που είναι γνώστης των γραμμάτων, σίγουρα είναι γνώστης και των στρατιωτικών ζητημάτων”, άρα το ζητούμενο δεν είναι η απλή συνύπαρξη των δύο αλλά η αριστεία σ’ αυτά.
Πότε η ιδέα πέρασε στην Ιαπωνία δεν είναι γνωστό –οι σχέσεις μεταξύ των δύο πολιτισμών είναι τόσο στενές που τέτοιοι προσδιορισμοί είναι συχνά αδύνατον να γίνουν με ακρίβεια- όμως ξέρουμε ότι ο 42ος αυτοκράτορας της Ιαπωνίας, που στα τέλη του 7ου αιώνα λεγόταν “Μόνμου” το οποίο είναι η κινεζική ανάγνωση του “文武”. Και ξέρουμε ότι στο στηριγμένο στον Κομφουκιανισμό και σύστημα νομοθεσίας και διοίκησης Ρίτσουριο με το οποίο διοίκησε την Ιαπωνία η αυτοκρατορική αυλή από τον 7ο ως τον 12ο αιώνα, υπήρχαν οι πολιτικοί αξιωματούχοι “μπούνκαν/文官” και οι στρατιωτικοί αξιωματούχοι “μπούκαν/武官”.
Αυτό που ξέρουμε ακόμα καλύτερα είναι ότι από τον 12ο αιώνα και μετά, από όταν δηλαδή αρχίζουν να υπάρχουν μπούσι/σαμουράι, αρχίζει να υπάρχει και η πίεση αυτοί να μην εκπαιδεύονται μόνο στις τέχνες του πολέμου. Τόσο επειδή, όπως θα έλεγε αργότερα ο βρετανός στρατηγός Ουΐλιαμ Φράνσις Μπάτλερ (1838-1910), (και όχι ο Θουκυδίδης!), η κοινωνία που κάνει διάκριση μεταξύ μορφωμένων και πολεμιστών ίσως καταλήξει να την καθοδηγούν στη σκέψη οι δειλοί και στον πόλεμο οι ανόητοι, όσο και επειδή, ειδικά από τον 17ο αιώνα, όταν τελείωσαν οι εμφύλιοι πόλεμοι και ήρθε η ειρήνη των σογκούν Τοκουγκάουα, οι αμόρφωτοι ένοπλοι ήταν επικίνδυνοι.
Στη σημερινή Ιαπωνία, το μπούνμπου ριόντο χρησιμοποιείται συχνά στο εκπαιδευτικό σύστημα, για να περιγράψει τόσο ένα ιδεώδες αριστείας και στα μαθήματα και στα σπορ όσο και τους μαθητές που καταφέρνουν να ανταποκριθούν στο ιδεώδες αυτό· έχει ενδιαφέρον ότι σε μεγάλο βαθμό, ο άνθρωπος που ευθύνεται για την ένταξη του ιδεώδους αυτού στο ιαπωνικό εκπαιδευτικό σύστημα από την αρχή της σύγχρονης διαμόρφωσής του, στην εποχή Μέιτζι, ήταν ο ιδρυτής του τζούντο και εκπαιδευτικός Τζίγκορο Κάνο (1860-1938) ο οποίος είχε προλάβει τον απόηχο της εποχής των μεγαλωμένων με το μπούνμπου ριόντο σαμουράι. Και βεβαίως, θεωρείται κοινός τόπος και στα ντότζο πολεμικών τεχνών.
Αναλόγως της περιόδου και των πολιτισμικών επιταγών της, το “μπουν” αναφερόταν στην καλλιγραφία και στην τέχνη του τσαγιού, στην ποίηση, στη γνώση των μεγάλων θεωρητικών της αρχαίας Κίνας ή στον βουδισμό. Όμως αυτό που έχει σημασία είναι ότι ανεξαρτήτως μορφής συνοδεύει την σίνο-ιαπωνική μαχητική παράδοση επί περισσότερα από δυο χιλιάδες χρόνια και άρα, καλό θα ήταν όσοι εμπλεκόμαστε με την παράδοση αυτή να μην ξεχνάμε και αυτή τη διάσταση της καλλιέργειάς μας. Οι σοφοί δάσκαλοι που συχνά επικαλούμαστε, δε σήκωναν στους ώμους τους μόνο σπαθιά –γι αυτό τα χνάρια τους έγιναν αρκετά βαριά ώστε να μπορούμε να τα διακρίνουμε ακόμα.
Κείμενο-Φωτογραφία / Γρηγόρης Α. Μηλιαρέσης
