Είναι ένα από εκείνα τα πράγματα για τα οποία έχουν χυθεί αμέτρητοι τόνοι μελάνης, πραγματικής και ψηφιακής τα τελευταία 30 χρόνια –είμαι σίγουρος και παλιότερα όμως μπορώ να μιλήσω με σιγουριά για τα κείμενα που έχω διαβάσει με τα μάτια μου. Το πραγματικό νόημα των πολεμικών τεχνών, λένε ορισμένοι, είναι το σταμάτημα της συμπλοκής και όχι το ξεκίνημά της και γι αυτό επικαλούνται το ίδιο το ιδεόγραμμα “μπου” (武) το οποίο παρεμπιπτόντως διαβάζεται επίσης και “μου”, “τάκε” ή “τακέσι” με το οποίο γράφονται στα ιαπωνικά οι λέξεις “μπούντο” (武道), “μπουτζούτσου” (武術) ή “μπουγκέι” (武芸) και τα παράγωγά τους· το ίδιο ιδεόγραμμα αλλά με την προφορά “γου-ου” χρησιμοποιείται και στα κινεζικά για τη λέξη “γουσού” (武术) που σημαίνει το ίδιο πράγμα.
Το γλωσσολογικό επιχείρημα των υποστηρικτών της συγκεκριμένης άποψης έχει να κάνει με τα δύο ριζικά στοιχεία από τα οποία αποτελείται το “μπου”. Τα στοιχεία αυτά είναι το “止” το οποίο, για την ιστορία έχει μια πλειάδα αναγνώσεων με πιο συνηθισμένη την “τομάρου” και το οποίο όταν είναι μόνο του σημαίνει πράγματι “σταματώ” και το “戈 ” το οποίο διαβάζεται “χόκο” και σημαίνει “λόγχη” ή “λογχοπέλεκυς”. Άρα, λένε οι υπέρμαχοι της θεωρίας, ο συνδυασμός τους σημαίνει “σταματάω τη λόγχη”, άρα οι πολεμικές τέχνες σήμαιναν ανέκαθεν κάτι πολύ πιο υψηλού επιπέδου από τη βίαια συμπλοκή: σήμαιναν τον τρόπο να σταματήσει κανείς τη συμπλοκή αυτή.
Κατ’ αρχάς, η γενικότερη παρατήρηση λέει ότι τέτοιου τύπου προσεγγίσεις είναι σχεδόν πάντοτε επισφαλείς καθώς το νοηματικό περιεχόμενο των λέξεων αλλάζει αναλόγως της εποχής και της κοινωνίας: στην τρέχουσα διάλεκτο των Αμερικανών ηλικιών 15 έως 25, η λέξη “sick” σημαίνει κάτι εξαιρετικά καλό όπως στη διάλεκτο των μαύρων Αμερικανών της δεκαετίας του 1980, η λέξη “bad” σήμαινε ακριβώς το αντίθετό της, δηλαδή επίσης κάτι πολύ καλό. Όταν μιλάμε για μια λέξη η οποία προέρχεται από έναν τόσο παλιό πολιτισμό όπως ο κινεζικός, η πιθανότητα να μπορούμε να προσδιορίσουμε με ακρίβεια το νόημα μιας λέξης είναι ελάχιστη.
Ακόμα ωστόσο και αν αποφασίσει κανείς να παρακάμψει το σημαντικό αυτό εμπόδιο και να θεωρήσει ότι η ετυμολογία μπορεί να λειτουργήσει ερμηνευτικά, εμφανίζεται ένα άλλο πρόβλημα: ότι το “止”/τομάρου σημαίνει πλέον “σταματώ” όμως παλιότερα σήμαινε “πόδι” και κατ’ επέκταση, προχωρώ –απόδειξη ότι ακόμα και σήμερα το βρίσκει κανείς σε ιδεογράμματα όπως το “足” (“άσι”) που σημαίνει κυριολεκτικά “πόδι”, το “歩” (“αρού-κου” ή “αγιού-μου”) που σημαίνει “βαδίζω”, το “踏” (φού-μου) που σημαίνει “πατάω”, το “捗” (“χάκα”) που σημαίνει “προχωρώ” μεταφορικά, το “跂” (“μούτσου-γιούμπι”) που σημαίνει “στέκομαι στις μύτες των ποδιών μου”, το “躙” (“νιτζί-ρου”) που σημαίνει “σκοντάφτω” και αρκετά ακόμα.
Αν λοιπόν αντικαταστήσουμε το νεότερο “σταματάω τη λόγχη” με το παλιότερο (και, πιθανότατα κοντινότερο στο νόημα που είχε στον νου του ο δημιουργός του ιδεογράμματος) “περπατάω με τη λόγχη”, φτάνουμε πολύ κοντά σε αυτό που θα λέγαμε σήμερα “πεζικάριος”, δηλαδή πεζός στρατιώτης. Και όσο ρομαντικός και αν είναι κανείς, το πρώτο πράγμα που μας έρχεται στον νου όταν λέμε τη λέξη “στρατιώτης” δεν είναι “κάποιος που δεν πολεμάει” –για την ακρίβεια αυτό που μας έρχεται στον νου είναι το απολύτως αντίθετο! Συνεπώς ούτε η ετυμολογική προσέγγιση, αν κανείς θέλει να τη χρησιμοποιήσει και παρά την επιφύλαξη ότι μπορεί να είναι εντελώς εκτός πλαισίου αναφοράς, δεν επιβεβαιώνει τη θεωρία περί “τεχνών της ειρήνης”.
Εν τούτοις η άποψη αυτή είναι ευρέως διαδεδομένη –όπως έγραψα και παραπάνω, ακόμα και η ελάχιστη και η πλέον επιπόλαια αναζήτηση θα φέρει δεκάδες αποτελεσμάτων στα οποία κάποιος, συνήθως δυτικός καθώς οι Ιάπωνες (και, υποπτεύομαι, και οι Κινέζοι) μαθαίνουν τα ριζικά στοιχεία των ιδεογραμμάτων με τα οποία γράφεται η γλώσσα τους, ήδη από το γυμνάσιο, απεραντολογεί σχετικά με το πώς οι πολεμικές τέχνες δεν είναι στην πραγματικότητα “πολεμικές” αλλά εστιάζουν αποκλειστικά στην ολοκλήρωση του χαρακτήρα του ασκούμενου και τεκμηριώνει την άποψή του στις τέσσερις συν τέσσερις γραμμές που αποτελούν το ιδεόγραμμα “武”. Σε τι οφείλεται η διάδοση της θεωρίας αυτής; Υποθέτω στο ότι είναι μια ωραία ιστορία που ταιριάζει με τα στερεότυπά μας περί Άπω Ανατολής και περί πολεμικών τεχνών.
Οι υπέρμαχοι της θεωρίας ξεχνούν ωστόσο δύο πολύ βασικά στοιχεία. Το ένα είναι ότι τα στερεότυπα είναι συνήθως ο πιο ελλιπής τρόπος για να ερμηνεύσει κανείς μια κουλτούρα· είναι καλά για γρήγορη επικοινωνία αλλά πολύ περιορισμένα για μελέτη σε βάθος. Και το άλλο, ότι ακόμα και αν θεωρήσει κανείς ότι τα στερεότυπα ανταποκρίνονται σε πραγματικές αξίες, οι αξίες αυτές προέρχονται από μεταγενέστερες εποχές: αναλόγως του ιστορικού που επιλέγει να ακολουθήσει κανείς, η μεταφορά του βάρους από την πρακτικότητα στην τελειοποίηση του χαρακτήρα ήρθε στις πολεμικές τέχνες τον 20ο ή τον 19ο ή τον 17ο αιώνα (τουλάχιστον αν μιλάμε για τις ιαπωνικές τέχνες) όμως σίγουρα δεν μπορεί να υπήρξε εκεί όταν γεννήθηκε το ιδεόγραμμα, ήτοι κάπου μεταξύ του 10ου και του 2ου αιώνα προ Χριστού.
Όπως όλοι οι λαοί, έτσι και αυτοί της Άπω Ανατολής πολεμούσαν από πολύ παλιά· ναι, ίσως κάποια στιγμή στην ιστορία τους τα έθνη αποφάσισαν ότι υπάρχουν και πιο ήπιοι και οικονομικοί τρόποι για να λύνουν τις διαφορές τους όμως η εξέλιξη αυτή είναι μάλλον πρόσφατη και παρότι κάπως θα αντικατοπτρίζεται στις γλώσσες τους, αυτό είναι κάτι για το οποίο θα αποφανθούν οι γλωσσολόγοι του μέλλοντος. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι μετά από περισσότερους από 20 αιώνες πολέμων, έχουν ήδη χαραχτεί βαθιά στη γλώσσα στοιχεία από το βίαιο παρελθόν: στα σύγχρονα ιαπωνικά, η λέξη “κούμπι” (首) που σημαίνει “λαιμός” και “αποκεφαλίζω” σημαίνει επίσης “απολύω” και η λέξη “σίνκεν” (真剣) που σημαίνει “πραγματικό ξίφος” σημαίνει και “σοβαρός” και “ειλικρινής” και η σύνθετη λέξη “σίνκεν σόμπου” (真剣勝負) που σημαίνει “μάχη με πραγματικά σπαθιά” σημαίνει και “σοβαρή αναμέτρηση”.
Για μια ακόμα φορά θα ήθελα να κλείσω με μια επισήμανση προς αποφυγή παρεξηγήσεων: προσωπικά δε με απασχολεί καθόλου η καταγωγή του ιδεογράμματος “μπου”/“武” –ψέμματα: με απασχολεί αρκετά από την πλευρά του μανιακού με την ιαπωνική γλώσσα όμως καθόλου από την πλευρά του ασκούμενου στις πολεμικές τέχνες. Από τη στιγμή που ξέρω γιατί εξασκούμαι και την ιστορία της τέχνης στην οποία εξασκούμαι, ξέρω την αξία της συγκεκριμένης τέχνης για μένα, δηλαδή για έναν δυτικό άνθρωπο του 20ου αιώνα που δεν είναι ούτε στρατιώτης, ούτε αστυνομικός. Αλλάζει κάτι από τα παραπάνω αν το ένα από τα ιδεογράμματα που περιγράφουν αυτό που κάνω, πριν από 2000 χρόνια σήμαινε “σταματάω τον πόλεμο”, “πηγαίνω για πόλεμο” ή οτιδήποτε άλλο;
Γρηγόρης Α. Μηλιαρέσης
