Δεν ξέρω αν έχει να κάνει με το ότι πλησιάζω τα 50 ή με το ότι η μητέρα μου έχει περάσει τα 80 αλλά τελευταία σκέφτομαι συχνά το θέμα της ηλικίας· για την ακρίβεια, σκέφτομαι συχνά το θέμα της μεγάλης ηλικίας, της ηλικίας στην οποία αναγκάζεται κανείς να συμφιλιωθεί με την ιδέα ότι μερικά πράγματα που έχει αναβάλει ως τώρα, μάλλον πρέπει να τα αναβάλει επ' άπειρον. Από την άλλη, η Ιαπωνία είναι ίσως το ιδανικό περιβάλλον για να σκεφτεί κανείς εντελώς το αντίθετο: με το 20% του πληθυσμού της να είναι άνω των 60 ετών και με μια κοινωνία με πολύ ισχυρό ιστό, η χώρα μοιάζει να μη βάζει απολύτως κανέναν περιορισμό για τους ανθρώπους της λεγόμενης “τρίτης ηλικίας”. Αν κανείς θεωρεί ότι αντέχει να ασχοληθεί με κάτι –ό,τι κι αν είναι αυτό- είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα βρει τον χώρο και τα μέσα για να το κάνει, ανεξάρτητα από την ηλικία του.
Μάλιστα θα μπορούσε να πει κανείς, και εδώ πιθανότατα μπαίνουν οι κομφουκιανικές καταβολές της ιαπωνικής αντίληψης, ότι οι ηλικιωμένοι χαίρουν κάποιας ιδιαίτερης εκτίμησης σχεδόν σε όλους τους χώρους –θεωρητικά αυτό συμβαίνει στις περισσότερες κοινωνίες όμως στην ιαπωνική το φαινόμενο είναι ίσως πολύ πιο έντονο: Για παράδειγμα έχω δει σε ντότζο να αποκαλούνται “σενσέι”, άνθρωποι που δεν είναι πιστοποιημένοι εκπαιδευτές αλλά είναι μεγαλύτεροι σε ηλικία και πολλά χρόνια στο ντότζο. Το γεγονός έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον αν σκεφτεί κανείς ότι αφού έχουν πολλά χρόνια στο ντότζο και δεν έχουν καταφέρει να φτάσουν στο επίπεδο του εκπαιδευτή, πιθανότατα δεν είναι τόσο καλοί· παρατηρώντας τους, βλέπει κανείς ότι συχνά όντως δεν είναι.
Να ξεκαθαρίσω εξ αρχής ότι θεωρώ άξιο θαυμασμού ότι ένας άνθρωπος εξακολουθεί να πηγαίνει στο ντότζο μετά τα 70 του και εξακολουθεί να παλεύει με τις δυσκολίες της τέχνης του παρότι το σώμα του εμφανώς δεν τον βοηθάει πια. Ιδιαίτερα στις πολεμικές τέχνες, δραστηριότητες εξ ορισμού σχεδιασμένες για νεότερους ανθρώπους με σώματα σε πολύ καλύτερη κατάσταση και ικανά να αντέξουν ακραίες σωματικές και ψυχολογικές καταπονήσεις, η εικόνα ενός 70χρονου ή ενός 80χρονου που καταφέρνει να σηκώσει ένα ξίφος ή να εκτελέσει μια ρίψη ή μια πτώση είναι, οριακά, συγκινητική. Και δεν είναι περίεργο που με το πέρασμα των χρόνων έχει γίνει και ένα από τα στερεότυπα των πολεμικών τεχνών και γενικότερα του πολιτισμού της Άπω Ανατολής – στον βουδισμό Ζεν, οι δάσκαλοι λέγονται “ρόσι” και τα ιδεογράμματα (老師) σημαίνουν κυριολεκτικά “γέρος δάσκαλος”.
Όμως πίσω από τα παραπάνω (και από την αξία που έχουν αυτά για μια πολιτισμένη κοινωνία του 21ου αιώνα), κρύβεται ένα πρόβλημα: η αποσιώπηση όλων εκείνων των στοιχείων που επίσης συνοδεύουν τη μεγάλη ηλικία και που θα μπορούσαν να εκφραστούν με τη λέξη “αρτηριοσκλήρωση” τόσο με την κυριολεκτική της χρήση, όσο και με τη μεταφορική. Όπως η νεαρή ηλικία δε συνοδεύεται κατ' ανάγκη από πάθος και παρορμητικότητα, έτσι και η μεγάλη δε συνοδεύεται κατ' ανάγκη από ωριμότητα και σοφία –μ' άλλα λόγια, ένας άνθρωπος που υπήρξε σ' όλη του τη ζωή στενόμυαλος δε θα γίνει απαραίτητα ανοιχτόμυαλος επειδή πέρασε τα 75. Αντίθετα μάλιστα, και αυτό είναι υποθέτω σχεδόν νομοτέλεια, οι περισσότεροι άνθρωποι γίνονται μεγαλώνοντας πιο συντηρητικοί και πιο αδιάλλακτοι.
Όπως έχω γράψει επανειλημμένα, τα τελευταία 10 σχεδόν χρόνια έχω εστιάσει την εξάσκηση και τη μελέτη μου στις κλασικές πολεμικές τέχνες, έναν κόσμο που τουλάχιστον στην Ιαπωνία αποτελεί σχεδόν αποκλειστικό “βασίλειο” των ηλικιωμένων· οι λόγοι γι αυτό είναι πολλοί και ποικίλοι και ορισμένοι μπορούν να συνδεθούν και με εξωτερικούς παράγοντες. Όμως στην πραγματικότητα, η παντοδυναμία των ανθρώπων αυτών σε υψηλές θέσεις του συγκεκριμένου κόσμου (οι περισσότεροι είναι εκπαιδευτές ή σχολάρχες) είναι ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο κόσμος που λέγεται “κορίου μπούντο” ή “κομπούντο” (το πρόβλημα υπάρχει σε κάποιον βαθμό και σε ορισμένες από τις νέες πολεμικές τέχνες όπως είναι το κέντο ή η νέα ναγκινάτα όμως λόγω του πλήθους των ανθρώπων που εμπλέκονται και της... δημοκρατικότητας των ίδιων των τεχνών, η εξουσία των ηλικιωμένων εκεί είναι μικρότερη).
Λίγα θεάματα είναι πιο θλιβερά από αυτό ηλικιωμένων ανθρώπων που το σώμα τους δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μιας πολεμικής τέχνης να βγαίνουν σε επιδείξεις και να προσπαθούν να εκτελέσουν τις τεχνικές της –ένα από τα λίγα αυτά, είναι το θέαμα νεώτερων ανθρώπων της ίδιας τέχνης να κάθονται στο παρασκήνιο και να βλέπουν τους πρώτους χωρίς να μπορούν να κάνουν κάτι πέρα από το να κουνήσουν το κεφάλι τους συγκαταβατικά και να περιμένουν τη φύση να επέμβει. Όσοι έχουν δει επιδείξεις κλασικών πολεμικών τεχνών από την Ιαπωνία ακόμα και σε βίντεο, αντιλαμβάνονται πολύ καλά τι εννοώ –και διαβεβαιώ τον αναγνώστη ότι τα πράγματα είναι πολύ χειρότερα όταν τα βλέπει κανείς ζωντανά και μπορεί να δει και όλα τα πριν, τα μετά και τα τριγύρω που τις συνοδεύουν.
Όμως υπάρχει κάτι ακόμα χειρότερο από τις επιδείξεις –αυτές, σε τελική ανάλυση είναι ένα μικρό μόνο μέρος των πολεμικών τεχνών και συμβαίνουν λίγες φορές τον χρόνο: πρόκειται για αυτό που ανέφερα λίγο παραπάνω, ότι δηλαδή οι ηλικιωμένοι αυτοί άνθρωποι είναι και οι decision makers του χώρου, τόσο του στενού (της δικής τους σχολής δηλαδή) όσο και του ευρύτερου (δηλαδή των οργανώσεων που θέτουν τους κανόνες λειτουργίας του κόσμου αυτού). Στις πρακτικές τους, βλέπει κανείς ότι πλην σπάνιων εξαιρέσεων, οι άνθρωποι αυτοί υποκινούνται από όλα τα αρνητικά της μεγάλης ηλικίας: τον συντηρητισμό, την προσκόλληση σε αρχές και ιδεολογίες άλλων εποχών (και δεν αναφέρομαι στο φεουδαρχικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννήθηκαν οι τέχνες) και το άγχος του επικείμενου θανάτου. Δηλαδή περίπου όλα εκείνα τα πράγματα από τα οποία η ενασχόληση με τις πολεμικές τέχνες υποτίθεται ότι απελευθερώνει το άτομο.
Θεωρητικώς υπάρχει ελπίδα οι τέχνες αυτές να επιζήσουν μια ακόμα γενιά. Και αυτή προέρχεται, όπως είναι φυσικό, από την επόμενη γενιά, τη γενιά δηλαδή που τώρα κάθεται στο παρασκήνιο και κοιτάζει απογοητευμένη. Η νέα αυτή γενιά είναι υπεύθυνη για το ότι οι τέχνες γίνονται πιο ανοιχτές, εντός και εκτός Ιαπωνίας, και για το ότι πράγματα που θεωρούνταν ανέγγιχτα στο όνομα κάποιας κακώς εννοούμενης “παράδοσης” μπαίνουν κάτω από το μικροσκόπιο, ελέγχονται, διυλίζονται και βελτιώνονται. Γιατί λέω “θεωρητικώς”; Επειδή μόνο ο χρόνος θα δείξει αν τα μέλη της γενιάς αυτής θα καταφέρουν να διατηρήσουν αυτή τους τη φρέσκια ματιά όταν θα περάσουν κι εκείνοι στη φάση της τρίτης ηλικίας: η προσωπική ιστορία μερικών από τους σημερινούς ηλικιωμένους, δείχνει ότι κι αυτοί κάποτε ήταν διαφορετικοί –είναι άραγε ο χρόνος τόσο αμείλικτος;
Κείμενο-Φωτογραφία: Γρηγόρης Α. Μηλιαρέσης
