Για πολύ καιρό με προβλημάτιζε μια λεπτομέρεια που είχα παρατηρήσει στις διάφορες απεικονίσεις μπούσι, σαμουράι, ντάιμιο και στρατηγών: αν η σέιζα ήταν όντως το επίσημο κάθισμα των ανθρώπων της υψηλότερης κάστας της Ιαπωνίας όπως λέει η ονομασία της (“正座 δηλαδή “σωστό κάθισμα”, “καθώς πρέπει κάθισμα”) και όπως υποστηρίζουν οι πολεμικές τέχνες, γιατί υπάρχουν πολύ λίγες –αναλογικά- περιπτώσεις που οι άνθρωποι αυτοί παρουσιάζονταν να κάθονται έτσι; Σίγουρα δεν έχει κανείς την απαίτηση ένας πολεμιστής της μεσαιωνικής εποχής να κάθεται έτσι όταν φοράει την πανοπλία του όμως τι τον εμπόδιζε να το κάνει όταν φορούσε “πολιτικά”; Υπάρχει βέβαια και η εκδοχή να απορρίψει κανείς εντελώς τις απεικονίσεις –που ούτως ή άλλως σε πολλά πράγματα δεν είναι ακριβώς ρεαλιστικές- όμως σε πολλά άλλα σημεία, οι ίδιες απεικονίσεις έχουν αποδειχθεί χρήσιμες και σχετικά ακριβείς –υπάρχει λόγος να υποπτευθεί κανείς ότι στο θέμα της σέιζα υπάρχει κάποια συνωμοσία;
Η απάντηση είναι, περίπου, ναι, υπάρχει κάποια συνωμοσία όμως από την ανάποδη και ήρθε μπροστά μου από μια απίθανη πηγή: από ένα βιβλίο που διάβαζε πριν από μερικά χρόνια η σύζυγός μου και το οποίο δεν είχε καμία σχέση με τις πολεμικές τέχνες –για την ιστορία, ήταν ένα βιβλίο σχετικά με την περίοδο Μέιτζι (1868-1912) και τις κοινωνικές αλλαγές που σημειώθηκαν κατά τη διάρκειά της. Προφανώς η συγκεκριμένη πληροφορία φάνηκε και στην ίδια περίεργη καθώς, όπως φαίνεται, η θεωρία που θέλει τη σέιζα παλιά υπόθεση είναι εξίσου διαδεδομένη και μεταξύ των Ιαπώνων· επιπλέον η μητέρα της ασχολιόταν για σχεδόν 50 χρόνια με το σάντο, την “τελετή του τσαγιού” και στους κύκλους αυτούς η σέιζα θεωρείται απολύτως φυσική (*). Όμως το βιβλίο υποστήριζε με επιχειρήματα ότι τόσο η ευρεία διάδοση της συγκεκριμένης θέσης, όσο και η ίδια η ονομασία “σέιζα” είναι προϊόν της περιόδου αυτής.
Αφού ξεπεράσει κανείς την ειρωνεία ότι το “κάθισμα των σαμουράι” έγινε θεσμός μετά την κατάργησή τους (η περίοδος Μέιτζι ήταν η περίοδος που η Ιαπωνία απεμπόλησε το ταξικό σύστημα, κατάργησε τους σαμουράι καθώς και όλο το κοινωνικό και οικονομικό της μοντέλο και μπήκε στη σύγχρονη εποχή), δεν μπορεί παρά να σταθεί στο τι ήταν αυτό που οδήγησε τους εκπαιδευτικούς της περιόδου εκείνης να δημιουργήσουν μια παράδοση, αν όχι εντελώς από το μηδέν (η σέιζα όντως χρησιμοποιούταν στους κύκλους της αυτοκρατορικής αυλής και στις ακροάσεις του σογκούν) αλλά περίπου. Και εδώ η απάντηση θα φανεί γνώριμη σε όσους ξέρουν έστω και λίγα πράγματα από την ιστορία του νέου ελληνικού κράτους: η σέιζα ήταν μέρος μιας ευρύτερης προσπάθειας για τη δημιουργία μιας εθνικής ταυτότητας από τους παράγοντες της πρώτης εθνικής ιαπωνικής κυβέρνησης.
Όπως εξηγεί αρκετά αναλυτικά το σάιτ της
“Ιαπωνικής Ένωσης Σέιζα” (οι Ιάπωνες λατρεύουν τις ενώσεις, τα σωματεία και τις οργανώσεις!) το τότε υπουργείο παιδείας σε συνεργασία με την Ογκασαουάρα-ρίου, γνωστή για την ειδίκευσή της στους καλούς τρόπους, στην ιππασία και την τοξοβολία καθιέρωσε μια σειρά από “σωστούς τρόπους” καθίσματος, βαδίσματος και γενικότερης συμπεριφοράς για τους μαθητές του δημοτικού –όλα αυτά μπορεί να ακούγονται υπερβολικά όμως βγάζουν απολύτως νόημα αν τα δει κανείς από την ιαπωνική πλευρά, απόδειξη ότι ακόμα και σήμερα, ορισμένες εταιρείες στέλνουν τους υπαλλήλους τους στην Ογκασαουάρα-ρίου για μαθήματα καλής συμπεριφοράς. Και βεβαίως η σέιζα, ήταν μέρος του συστήματος αυτού και κάπου τότε, στα τέλη δηλαδή του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου ήταν που απέκτησε και τη σημερινή της ονομασία.
Τα παραπάνω δε σημαίνουν ότι η Ογκασαουάρα-ρίου εφηύρε τη σέιζα: όπως επίσης αναφέρει η Ιαπωνική Ένωση Σέιζα, το συγκεκριμένο είδος καθίσματος βγήκε για πρώτη φορά από τα σαλόνια των αριστοκρατών γύρω στις αρχές της περιόδου Έντο (1600-1868) κυρίως εξαιτίας ορισμένων διαταγμάτων σχετικά με το φάρδος των κιμονό. Σε μια προσπάθεια υπεράσπισης των χρηστών ηθών, η κυβέρνηση του τρίτου σογκούν Τοκουγκάουα, του Τοκουγκάουα Ιεμίτσου (1604-1651), καθόρισε πώς έπρεπε να είναι τα γυναικεία κιμονό· το μέτρο επίσης ακούγεται υπερβολικό όμως αν σκεφτεί κανείς ότι ο Ιεμίτσου ήταν ο άνθρωπος που, ουσιαστικά, απέκλεισε την Ιαπωνία από τον υπόλοιπο κόσμο με το “Διάταγμα Κλεισίματος της Χώρας” του 1635, η διάθεση να βάλει στο ίδιο καλούπι τους υπηκόους του δεν είναι και τόσο εξωφρενική (πάντα μιλώντας με τα ιαπωνικά δεδομένα). Καθώς οι διαστάσεις των κιμονό δεν έχουν αλλάξει πολύ έκτοτε, αν δει κανείς πόσο περιορίζουν την κίνηση, καταλαβαίνει και γιατί η σέιζα έγινε σχεδόν υποχρεωτική ακόμα και χωρίς να χρειαστεί να την επιβάλλει κανείς.
Επιστρέφοντας στις πολεμικές τέχνες, οδηγείται κανείς σε δύο ακόμα ερωτήσεις: αν οι σαμουράι δεν κάθονταν σέιζα, πώς κάθονταν; Και αν δεν κάθονταν σέιζα, γιατί σε πολλές πολεμικές τέχνες υπάρχουν τεχνικές από σέιζα; Η απάντηση στην πρώτη ερώτηση είναι, προφανώς, “όπως ήθελε καθένας”, κάτι που αποδεικνύεται και από τις απεικονίσεις που αποτέλεσαν την αρχή του προβληματισμού μου, με έμφαση ίσως στο ιάι-γκόσι, ένα κάθισμα όπου το ένα πόδι είναι διπλωμένο όπως στη σέιζα και το άλλο πατάει με το πέλμα στο έδαφος (πολύ πιο λογικό κάθισμα από πλευράς μαχητικής ετοιμότητας και παρόν στα καθιστά κάτα πολλών παλιών σχολών) και στο βαθύ κάθισμα σόνκιο με το οποίο ξεκινούν οι αγώνες κέντο. Όσο για τη δεύτερη, και αυτό είναι που συνήθως στενοχωρεί πολλούς ρομαντικούς, επειδή ακόμα και οι παλιές σχολές αναδιαμορφώθηκαν αρκετές φορές στα χρόνια της ιστορίας τους –μ' άλλα λόγια, όχι, αυτό που διδασκόμαστε σήμερα δεν είναι αυτό που έκανε ο ιδρυτής πριν από 500 χρόνια. (Αν είμαστε τυχεροί και αν η σχολή είναι σοβαρή, διδασκόμαστε μια μετεξέλιξή του που εξακολουθεί να στηρίζεται στις ίδιες αρχές.)
Μπορώ να μαντέψω την αντίδραση πολλών που θα διαβάσουν το άρθρο αυτό: “Μα, ο δάσκαλός μου λέει ότι...” Και το καταλαβαίνω απόλυτα καθώς και ο δικός μου λέει αυτά που λέει και υποχρέωσή μου είναι να τα ακούω, να τα μαθαίνω και να εξασκούμαι βάσει των λεγομένων και των οδηγιών του. Ταυτόχρονα όμως, και καθώς ζούμε πλέον σε μια εποχή όπου με λίγη αναζήτηση μπορεί κανείς να βρει άφθονη πληροφόρηση για τα πάντα, πιστεύω ότι καλό είναι να βλέπουμε και λίγο παραπέρα. Αν μη τι άλλο, επειδή αυτό μας επιτρέπει να αξιολογήσουμε λίγο καλύτερα τους δασκάλους μας και να μην τους αντιλαμβανόμαστε σαν γκουρού που δεν κάνουν ποτέ λάθος –το μεγαλύτερο ίσως πρόβλημα που μαστίζει τον κόσμο των πολεμικών τεχνών (και όχι μόνο αυτόν.)
Γρηγόρης Α. Μηλιαρέσης
* Ο Σεν νο Ρίκιου (1522-1591), ο άνθρωπος που έβαλε τις βάσεις για το σάντο και που ακόμα και σήμερα θεωρείται η απόλυτη αυθεντία για κάθε τι που σχετίζεται με την κλασική ιαπωνική αισθητική συνήθως απεικονίζεται καθισμένος σταυροπόδι (στα ιαπωνικά “άγκουρα”/胡坐 –κυριολεκτικά τα ιδεογράμματα σημαίνουν “το κάθισμα των βαρβάρων”). Για κάποιον λόγο, οι ασκούμενοι στο σάντο επίσης αδυνατούν να διακρίνουν την ειρωνεία του πράγματος...
