Θεωρείται από τις πολύ «βαθιές» έννοιες των πολεμικών τεχνών∙ σε πολλά ντότζο δεν ακούγεται ποτέ ενώ σε κάποια άλλα αναφέρεται μόνο σε τάξεις πολύ προχωρημένων και ανεβασμένο στο βάθρο της «απόλυτης αξίας» ή του «κορυφαίου επιπέδου» το οποίο προσδοκούν να φτάσουν όλοι οι ασκούμενοι ανεξαρτήτως πολεμικής τέχνης. Στα ιαπωνικά λέγεται «μουσίν» και στα κινεζικά «βου-σιν» (και τα δύο γράφονται με τα ίδια ιδεογράμματα «無心») και συνήθως αποδίδεται στα ελληνικά σαν «μη-νους» και στα αγγλικά σαν «no-mind» ή «no-mindness» –οι λέξεις αυτές άλλοτε αναφέρονται μόνες τους και άλλοτε σαν «η κατάσταση του μη-νου» («the state of no-mind/no-mindness»).
Όπως συχνά συμβαίνει με τις φιλοσοφικές έννοιες και ειδικά μ’ αυτές που έρχονται από ξένους πολιτισμούς, το μουσίν έχει ενδυθεί έναν μανδύα μυστηρίου και οι περισσότεροι ασκούμενοι στις πολεμικές τέχνες είτε δυσκολεύονται πολύ να αντιληφθούν περί τίνος πρόκειται (στην καλύτερη περίπτωση), είτε το ερμηνεύουν σαν κάτι πολύ διαφορετικό από αυτό που πραγματικά είναι (στη χειρότερη). Και λέω ότι το δεύτερο είναι η χειρότερη περίπτωση επειδή μια τέτοια ερμηνεία ανοίγει την πόρτα σε αμέτρητες ανοησίες που δεν έχουν καμία σχέση ούτε με τις πολεμικές τέχνες, ούτε με το βουδισμό Ζεν από τον οποίο και προέρχεται η συγκεκριμένη έννοια.
Ας ξεκινήσουμε από το τελευταίο αυτό σημείο καθώς το αγνοούν πολλοί: καθώς οι ίδιες οι πολεμικές τέχνες δεν έχουν (γιατί δε θα μπορούσαν να έχουν τουλάχιστον όταν δημιουργήθηκαν, δηλαδή σε περιόδους που οι άνθρωποι πολεμούσαν) δική τους «φιλοσοφία», δανείστηκαν στοιχεία από τις σχολές σκέψης που συνυπήρχαν στις κοινωνίες από τις οποίες ξεπήδησαν. Στην περίπτωση της Ιαπωνίας, οι σχολές αυτές ήταν ο κομφουκιανισμός, ο σιντοϊσμός και οι διάφορες σχολές βουδισμού, με πιο διαδεδομένες τη Σίνγκον και την Τεντάι (συχνά με πρωταγωνίστρια τη θεότητα Μαρισιτέν) και, ειδικά για τους πιο υψηλόβαθμους πολεμιστές και τους αριστοκράτες, το Ζεν.
Στο βουδισμό Ζεν, το μουσίν είναι όντως μια από τις βασικές έννοιες –από την άποψη αυτή, η έμφαση που του δίνουν ορισμένοι δάσκαλοι πολεμικών τεχνών είναι δικαιολογημένη. Σύμφωνα με τη διδασκαλία τόσο του ιστορικού Βούδα Σακιαμούνι, όσο και των επιγόνων του, η βάση των προβλημάτων των ανθρώπων είναι η αδυναμία αντίληψης της πραγματικότητας όπως είναι και η επένδυσή της με φοβίες, αδυναμίες, ανασφάλειες, συναισθήματα, προσδοκίες, ελπίδες, επιθυμίες και ό,τι άλλο συναίσθημα παράγει ο εγκέφαλος. Μέσω της άσκησης Ζαζέν ή μέσω της απαγγελίας συγκεκριμένων φράσεων (ή «μάντρα») οι βουδιστές προσπαθούν να καθαρίσουν το νου τους από όλα αυτά τα «παράσιτα» και να βιώσουν την πραγματικότητα στην ολότητά της.
Αυτή ακριβώς η κατάσταση είναι που αποκαλείται «μουσίν» ή, πιο ολοκληρωμένα «μουσίν νο σιν» (無心の心) δηλαδή «ο νους του μη-νου»∙ η διατύπωση οφείλεται στον ιερέα/δάσκαλο του Ζεν Τακουάν Σόχο (1573-1645) ο οποίος έχει συνδεθεί με τον κόσμο της ξιφομαχίας καθώς υπήρξε πνευματικός καθοδηγητής του Μιγιαμότο Μουσάσι (1584-1645) και του Γιάγκιου Μουνενόρι (1571-1646). Μάλιστα, οι τρεις επιστολές του προς τον τελευταίο που συνήθως εμφανίζονται σαν ενιαίο έργο με τίτλο Φουντότσι Σινμιορόκου (不動智神妙録), θεωρούνται ένα από τα θεμελιώδη κείμενα της φιλοσοφίας των ιαπωνικών πολεμικών τεχνών∙ στα κείμενα αυτά, που συχνά αποδίδονται ως «Ο Ακλόνητος Νους» ή «Ο Απελευθερωμένος Νους» η ιδέα του μουσίν έχει κυρίαρχη θέση.
Όσοι έχουν ασκηθεί έστω και λίγο στις πολεμικές τέχνες μπορούν να αντιληφθούν γιατί το μουσίν έχει όντως αξία στη συγκεκριμένη δραστηριότητα: αναφέρεται σε μια κατάσταση στην οποία ο ασκούμενος αντιμετωπίζει τον αντίπαλό του απαλλαγμένος από κάθε σκέψη και συναίσθημα σχετικά με την έκβαση της συμπλοκής ή με τη στρατηγική την οποία πρέπει να ακολουθήσει. Ιδιαίτερα σε μια συμπλοκή ζωής και θανάτου όπως εκείνες που αποτελούσαν την καθημερινότητα των πολεμιστών την εποχή που διαμορφώθηκαν οι τέχνες αυτές, ένα κενό μερικών δευτερολέπτων που αναλώνεται σε σκέψη μπορεί να προσφέρει στον αντίπαλο το άνοιγμα που χρειάζεται για να δώσει το τελειωτικό χτύπημα.
Φυσικά τα παραπάνω έχουν νόημα μόνο αν ο ασκούμενος βρίσκεται σε πολύ ψηλό επίπεδο από άποψη τεχνικής –έχω ακούσει περιγραφές εμπειριών μουσίν και από νεώτερους ασκούμενους (και έχω βιώσει ο ίδιος μερικές) όμως στις περιπτώσεις αυτές οι εμπειρίες είναι λιγότερες, αποσπασματικές και, κυρίως, τυχαίες, πράγμα που σημαίνει ότι ο ασκούμενος δεν μπορεί να στηριχθεί σ’ αυτές. Αντίθετα, σε ασκούμενους άνω π.χ. του 4ου-5ου νταν δηλαδή με βάθος εξάσκησης περί τη δεκαετία-δωδεκαετία, η κατάσταση αυτή αρχίζει να εμφανίζεται συχνότερα, πιο συνειδητά και τα αποτελέσματά της γίνονται πιο ορατά.
Με κίνδυνο να στενοχωρήσω για μια ακόμα φορά τους… πιστούς, η κατάσταση του μουσίν δεν είναι προνόμιο των πολεμικών τεχνών –δεν είναι καν της Άπω Ανατολής (και πώς θα μπορούσε αφού οι άνθρωποι είναι ίδιοι παντού και πάντοτε;) Η ιστορία της τέχνης είναι γεμάτη από αναφορές σε ανθρώπους που δημιουργούσαν σχεδόν ασυναίσθητα ενώ από τη δεκαετία του 1990, ο ούγγρος ψυχολόγος Μιχάι Τσικζεντμιχάι έχει εισηγηθεί τη θεωρία της «Ροής» στο Flow: The Psychology of Optimal Experience (Harper Perennial, 1991)∙ η «ροή» στην οποία αναφέρεται ο Δρ. Τσικζεντμιχάι είναι μια κατάσταση στην οποία το άτομο είναι τόσο απορροφημένο σ’ αυτό που κάνει που στην ουσία «χάνει τον εαυτό του» και υπερβαίνει πλήρως τις σκέψεις και τις έγνοιες της καθημερινής του ζωής.
Αν υπάρχει ένα σημείο στο οποίο θα συμφωνήσω με τους δασκάλους που μιλούν για το μουσίν με δέος είναι ότι όντως πρόκειται για κάτι που χρειάζεται πολυετή εξάσκηση για να επιτευχθεί. Αυτό όμως που είναι σημαντικό είναι ότι μπορεί να επιτευχθεί και ότι η επίτευξή του περνάει μέσα από την εξάσκηση, δεν πρόκειται δηλαδή για κάτι «μεταφυσικό» και δεν άπτεται καμίας «υψιπετούς φιλοσοφίας» την οποία καλείται να ασπαστεί ο ασκούμενος προκειμένου να του «αποκαλυφθεί» κάποια «μυστική γνώση». Στην πραγματικότητα, η κατάσταση του μουσίν είναι η φυσιολογική κατάσταση κάθε παιδιού μέχρι τα 5-6 του χρόνια, μέχρι δηλαδή που η κοινωνία αρχίζει να στοιβάζει πάνω του τις ιδέες και τους κανόνες της –όσο και αν αυτό ξενίζει κάποιους υπέρ το δέον ανδροπρεπείς, το «Ιερό Δισκοπότηρο» των πολεμικών τεχνών δεν είναι παρά η επιστροφή στην προεφηβική αθωότητα.
Γρηγόρης Α. Μηλιαρέσης
Διαβάστε το άρθρο
«Μαύρη ζώνη»
