Ένα από τα συνηθέστερα ερωτήματα που τίθενται αργά ή γρήγορα σε κάθε συζήτηση περί πολεμικών τεχνών (είτε πραγματική συζήτηση στο ντότζο, είτε εικονική σε κάποιο φόρουμ στο Ίντερνετ) είναι αν και κατά πόσον η συγκεκριμένη τέχνη είναι «αποτελεσματική». Ενίοτε μάλιστα, το θέμα διευρύνεται έτσι ώστε να καλύψει όλες τις πολεμικές τέχνες· στην περίπτωση αυτή, το ερώτημα το θέτει συνήθως κάποιος που δεν έχει ασχοληθεί με καμία τέχνη αλλά διερευνά την πιθανότητα να ασχοληθεί και διερωτάται αν και κατά πόσον η ενασχόλησή του αυτή θα του προσφέρει και κάποια προστιθέμενη αξία πέραν της γυμναστικής, της ευκαιρίας να μελετήσει έναν άλλο πολιτισμό ή της διεύρυνσης του κοινωνικού του κύκλου.
Το ερώτημα στη βάση του είναι θεμιτό και καλά κάνει και τίθεται. Το πρόβλημα, ωστόσο, είναι ότι συνήθως τίθεται χωρίς να έχει προσδιοριστεί εξαρχής το πλαίσιο μέσα στο οποίο τίθεται –όπως δηλαδή συμβαίνει συχνά με διάφορα θεωρητικά ζητήματα. Μ’ άλλα λόγια, αν κανείς δεν προσδιορίσει ποια «αποτελεσματικότητα» αναζητά, δεν μπορεί και να προσδιορίσει αν η Χ ή η Ψ τέχνη ανταποκρίνεται στο συγκεκριμένο μέτρο· ακόμα πιο απλά, ένα σφυρί είναι εξίσου αποτελεσματικό με ένα κατσαβίδι, αρκεί να ξέρει κανείς αν οι ανάγκες του καλύπτονται από μια βίδα ή από ένα καρφί. Και, αντίθετα με την ευρέως διαδεδομένη άποψη (για την οποία ευθύνονται συχνά οι ίδιοι οι δάσκαλοι πολεμικών τεχνών), καμία τέχνη δεν καλύπτει όλες τις ανάγκες.
Τυπικά παραδείγματα; Ένας στρατιώτης, ένας αστυνομικός, ένας νοσοκόμος ψυχιατρείου, ένας εργαζόμενος σε εταιρεία ασφαλείας που καλύπτει συναυλίες ρόκ, ένας απλός πολίτης: όλοι οι παραπάνω ενδέχεται να βρεθούν σε θέση που να πρέπει να χρησιμοποιήσουν μια πολεμική τέχνη, όμως οι όροι μέσα στο πλαίσιο των οποίων καθένας απ’ αυτούς θα κληθεί να τη χρησιμοποιήσει είναι εντελώς διαφορετικοί· συνεπώς, δεν υπάρχει μια πολεμική τέχνη που να μπορεί να τους καλύψει όλους. Αυτός είναι άλλωστε ο λόγος που σε ορισμένους επαγγελματικούς χώρους, δε διδάσκονται αυτούσιες πολεμικές τέχνες αλλά κάποιο σύνθετο/συγκριτικό σύστημα το οποίο περιλαμβάνει στοιχεία από διάφορες, προσαρμοσμένα στις ανάγκες του συγκεκριμένου χώρου.
Πέραν των παραπάνω απτών αναγκών (που ειδικά στην περίπτωση κάποιων επαγγελματιών, είναι ζωτικής σημασίας) υπάρχει ένα ευρύτερο θέμα σχετικό με τις πολεμικές τέχνες της Άπω Ανατολής –τις τέχνες δηλαδή οι οποίες απασχολούν ένα μέσο όπως ο Οδηγός Πολεμικών Τεχνών: ποιο είναι το πλαίσιο στο οποίο μια τέχνη καλείται να δώσει απαντήσεις. Για να διατυπώσω το ερώτημα πιο σαφώς, τι υπόσχεται ότι μπορεί να προσφέρει μια τέχνη και τι όχι; Αν δεν ξέρουμε αυτό το ερώτημα (και την απάντησή του, όπως δίνεται από τους ίδιους τους ενασχολούμενους με τη συγκεκριμένη τέχνη) πιθανότατα την αδικούμε προβάλλοντας επάνω της, δικές μας προκαταλήψεις.
Ένα απλό παράδειγμα: το τζούντο είναι μια πολεμική τέχνη (και μαχητικό άθλημα) που έχει δοκιμαστεί σε βάθος χρόνου και ελάχιστοι αμφισβητούν την αποτελεσματικότητά της. Όμως μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι σε πρώτη ανάγνωση, δεν προσφέρει λύσεις για την περίπτωση που ο επιτιθέμενος χρησιμοποιεί χτυπήματα ή λακτίσματα –συνεπώς είναι ελλιπής ως τρόπος αυτοάμυνας (αν η αποτελεσματικότητά της κρίνεται με βάση κάτι τέτοιο). Όμως ένας τέτοιος ισχυρισμός θα ξεκινά από λάθος αφετηρία, αφενός επειδή το τζούντο περιέχει προτάσεις για τέτοιες επιθέσεις (απλώς αντιμετωπίζει τα ενδεχόμενα αυτά σε ένα δεύτερο χρόνο, όταν ο ασκούμενος έχει καλύψει τις βασικές τεχνικές) και αφετέρου επειδή το τζούντο ούτως ή άλλως δημιουργήθηκε σαν ένα σύστημα πάλης από κοντινή απόσταση, άρα λειτουργεί με τη λογική «τι θα γίνει αν ο αντίπαλος με έχει πιάσει από τα χέρια ή τα ρούχα και βρίσκεται σε απόσταση μικρότερη του μισού μέτρου».
Αντίστοιχες τεχνικές προϋποθέσεις θέτουν λίγο-πολύ όλες οι πολεμικές τέχνες –πρόκειται δηλαδή για συστήματα που έχουν σχεδιαστεί (όπως τα εργαλεία που ανέφερα παραπάνω) για να καλύψουν συγκεκριμένες ανάγκες. Όπως είναι λάθος να καταφερθεί κανείς εναντίον ενός σφυριού επειδή δεν μπορεί να βιδώσει καλά μια βίδα, είναι εξίσου λάθος να καταφερθεί εναντίον του καράτε επειδή δεν περιλαμβάνει άμυνες σε επιθέσεις με λοστό: οι δημιουργοί του καράτε προφανώς είχαν στον νου τους ένα σύστημα «εκτεταμένης πυγμαχίας» στο οποίο τόσο ο επιτιθέμενος όσο και ο αμυνόμενος χρησιμοποιούν τα χέρια και τα πόδια τους και όχι κάποιο όπλο, πραγματικό ή αυτοσχέδιο. Αυτό δεν καθιστά το καράτε «αναποτελεσματικό» αλλά «αποτελεσματικό εντός συγκεκριμένων ορίων».
Αν η παρομοίωση με τα εργαλεία ακούγεται κάπως τραβηγμένη, ας σκεφτούμε ότι το ίδιο ισχύει και για τα όπλα –τα οποία είναι επίσης εργαλεία, απλώς η σχέση τους με το χώρο των πολεμικών τεχνών είναι κάπως πιο άμεση. Ένα τουφέκι σχεδιασμένο για ελεύθερους σκοπευτές όπως το Μ40Α3 που χρησιμοποιούν οι αμερικανοί πεζοναύτες, είναι ένα εξαιρετικό όπλο το οποίο, ωστόσο, κανένας αστυνομικός δε θα κουβαλούσε σε μια πεζή νυχτερινή περιπολία σε μια επικίνδυνη περιοχή της Αθήνας, αντί για το (στάνταρ πια) πιστόλι Glock των 9 χιλιοστών (επίσης ένα πολύ καλό όπλο). Υπάρχει ενιαίο μέτρο αποτελεσματικότητας μεταξύ των δύο όπλων; Προφανώς όχι –όμως τέτοιου είδους ερώτημα είναι το αν το χαπκίντο είναι αποτελεσματικότερο από το τάε-κβον-ντο!
Μια τελευταία επισήμανση για την αποτελεσματικότητα των πολεμικών τεχνών: πριν από χρόνια, σε μια ηλεκτρονική κοινότητα με αντικείμενο το αϊκίντο, ένας δάσκαλος με αρκετές δεκαετίες εμπειρίας πίσω του, έδωσε τέλος σε μια συζήτηση περί αποτελεσματικότητας που είχε πλατειάσει υπερβολικά λέγοντας «Το αϊκίντο είναι αποτελεσματικό –το δικό σου αϊκίντο δεν είναι!» –έσπευσε δε να προσθέσει ότι η παρατήρηση δεν απευθυνόταν προσωπικά σε κάποιον από τους συμμετέχοντες αλλά σε πολλούς που εκφράζουν τέτοιους προβληματισμούς. Ο λόγος που μεταφέρω τη συγκεκριμένη παρατήρηση εδώ είναι επειδή συνοψίζει ένα μια από τις πιο διαδεδομένες παρανοήσεις σχετικά με την αποτελεσματικότητα των πολεμικών τεχνών: ότι πολλοί κρίνουν την τέχνη άσχετα από αυτόν που την εκτελεί –συνήθως, όταν αυτός είναι... ο εαυτός τους.
Δεν ξέρω να οδηγώ αυτοκίνητο. Αυτό σημαίνει ότι αν κάποια στιγμή είχα την ευκαιρία να καθίσω σε ένα μονοθέσιο της Φόρμουλα 1, με το ζόρι θα κατάφερνα να το κινήσω 10 μέτρα –το αυτοκίνητο, ωστόσο, είναι φτιαγμένο για να αποδίδει όπως πρέπει στα χέρια ενός οδηγού όπως ο Σεμπάστιαν Βέτελ και μπορούμε να το κρίνουμε μόνο όταν το οδηγεί κάποιος σαν κι αυτόν. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τις πολεμικές τέχνες: για να μπορέσει να αποφανθεί κανείς για την αποτελεσματικότητά τους, θα πρέπει να τις δει εκτελεσμένες από κάποιον ασκούμενο που έχει αφιερώσει αρκετές εκατοντάδες ώρες από τη ζωή του στην εξάσκησή τους· χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιας εξάσκησης είναι οι υψηλόβαθμοι δάσκαλοι της εκάστοτε τέχνης και βλέποντας αυτούς, μπορούμε να έχουμε μια άποψη για το αν και κατά πόσον η τέχνη, τελικά, λειτουργεί.
Συνοψίζοντας, ο προβληματισμός περί αποτελεσματικότητας μιας τέχνης δεν είναι εξ’ ορισμού άνευ ουσίας –απλώς πολύ συχνά τίθεται με τρόπο που παρακάμπτει την ουσία. Για να έχει ουσία ένας τέτοιος προβληματισμός, θα πρέπει αυτός που τον θέτει να ξέρει πολύ καλά αφενός τι ζητά ο ίδιος από μια τέχνη και αφετέρου τι υπόσχεται η ίδια η τέχνη ότι προσφέρει σε κάποιον που θα προπονηθεί σοβαρά σ’ αυτή και κατά πόσον όντως το προσφέρει. Αν πληρούνται και οι δύο προϋποθέσεις, τότε μια συζήτηση περί αποτελεσματικότητας (ειδικά αν συνδυάζεται με πειραματισμό στο ντότζο) μπορεί να προσφέρει στους συμμετέχοντες σωρεία ωφελειών που ποικίλλουν από τη βαθύτερη γνώση του πώς λειτουργεί η τέχνη στην οποία ασκούνται ως την απλή διασκέδαση.
Γρηγόρης Α. Μηλιαρέσης
Φωτογραφία: Γρηγόρης Α. Μηλιαρέσης
