Στη σύγχρονη αμερικανική κουλτούρα, οι πολεμικές τέχνες και η αυτοπειθαρχία είναι σχεδόν ταυτόσημα. Οι ωφέλειες της ανάπτυξης της αυτοπειθαρχίας τονίζονται σε διαφημίσεις για πολλές πολεμικές τέχνες –από το καράτε ως το τζούντο και από το βραζιλιάνικο ζίου-ζίτσου ως το κουνγκ-φου και το ταεκβοντό- και υπάρχουν πολλές δημοφιλείς φωτογραφίες που δείχνουν σειρές ασκούμενων στις πολεμικές τέχνες να εκτελούν τη μια τεχνική μετά την άλλη σε τέλειο συγχρονισμό ή “σενσέι” να γαυγίζουν εντολές στις οποίες οι μαθητές υπακούν ακαριαία.
Αυτή είναι η εικόνα για την πειθαρχία που έχουμε στις αμερικανικές πολεμικές τέχνες και αν ταξιδέψει κανείς στην Ιαπωνία, θα βρει περισσότερα παραδείγματα που να την επιβεβαιώνουν. Η κουλτούρα των γκεντάι μπούντο διαμορφώθηκε στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, στην ακμή του ιαπωνικού εθνικιστικού πυρετού που έβλεπε τις πολεμικές τέχνες σαν μέσο για την ενστάλαξη “αρχών των σαμουράι” στις μάζες των Ιαπώνων. Τα σύγχρονα μπούντο που συστηματοποιήθηκαν την περίοδο εκείνη, είναι συχνά οργανωμένα με αυστηρό, επίσημη τρόπο· αυτό μπορεί να το δει κανείς καλύτερα στα ντότζο του καράτε και του κέντο και ειδικά σε αυτά που είναι σε σχολεία. Οι τέχνες αυτές διαμορφώθηκαν για να υπηρετήσουν τη στρατιωτική κουλτούρα της εποχής εκείνης και γι αυτό υιοθέτησαν πολλές πρακτικές που επέτρεπαν σε μεγάλους αριθμούς ατόμων να εξασκούνται μαζί.
Τα προ-σύγχρονα μπούντο, τα κορίου μπούντο της Ιαπωνίας δεν ήταν φτιαγμένα για την εξάσκηση πολλών ατόμων ταυτόχρονα. Είχαν, και εξακολουθούν να έχουν, ως στόχο την ατομική διδασκαλία από τον δάσκαλο στον μαθητή και από αυτή την άποψη δεν προσφέρονται για την εκπαίδευση ομάδων –αυτός ήταν και ο λόγος που ο στρατός γενικά αγνόησε τα κλασικά μπούντο.
Υπάρχει, ωστόσο, μια ουσιαστική διαφορά μεταξύ της εξάσκησης στο μπούντο στις ΗΠΑ σε σχέση με αυτή στην Ιαπωνία: άσχετα από το αν η τέχνη είναι κλασική ή σύγχρονη, οι μαθητές στην Ιαπωνία οφείλουν να έχουν αυτοπειθαρχία πριν ξεκινήσουν. Δεν μπορώ να φανταστώ κάποιον να βάλει το παιδί του να ξεκινήσει κορίου μπούντο για να μάθει πειθαρχία και μου είναι ακόμα πιο δύσκολο να φανταστώ έναν δάσκαλο κορίου μπούντο να δέχεται μαθητή κάτω από τέτοιες συνθήκες.
Και στο σύγχρονο μπούντο υπάρχει η απαίτηση οι ιάπωνες μαθητές να πάνε στο ντότζο έχοντας ήδη αυτοέλεγχο. Οι δάσκαλου των σύγχρονων και των κλασικών μπούντο στην Ιαπωνία, έχουν την προσδοκία ότι θα διδάξουν την τέχνη τους και ότι θα βοηθήσουν τους μαθητές τους να σκληραγωγήσουν τον εαυτό τους και όχι ότι θα καταναλώσουν ενέργεια προκειμένου να διαμορφώσουν τον βασικό αυτοέλεγχο και τη συγκέντρωση που οι μαθητές αυτοί χρειάζονται προκειμένου να μπορέσουν να παρακολουθήσουν το μάθημα. Στην Ιαπωνία, η εκμάθηση του αυτοελέγχου και της συγκέντρωσης ξεκινάει από το σπίτι και ξεκινάει πολύ νωρίς: τα παιδιά μαθαίνουν από μικρή ηλικία να κάθονται με μια ησυχία που στους Αμερικανούς μοιάζει αφύσικη και η καλή συμπεριφορά σε οτιδήποτε γίνεται δημόσια, από μια διαδρομή με το τρένο, ως το μάθημα στο σχολείο, ως την εξάσκηση σε κάποιο σπορ ή σε κάποια πολεμική τέχνη ή σε κάποιο χόμπι, υπογραμμίζεται και επιβάλλεται κοινωνικά από την ηλικία των τριών ή των τεσσάρων. Δεν είναι οι γονείς που επιβάλλουν την καλή κοινωνική συμπεριφορά, αλλά η κοινωνία.
Οι ομάδες στην Ιαπωνία είναι αυτορυθμιζόμενες. Στα παιδιά στο σχολείο, επιτρέπεται να διαμορφώσουν τις δικές τους κοινωνικές σχέσεις και συχνά το κάνουν με άγριο τρόπο: συχνά, τα παιδιά που δεν παίζουν καλά με τα άλλα, βρίσκονται στο περιθώριο, μόνα τους –στην ιαπωνική κοινωνία, η κοινωνική πίεση δεν είναι απλώς κάτι, είναι το Α και το Ω και τα παιδιά μαθαίνουν πώς να συμπεριφέρονται δημόσια πολύ γρήγορα χωρίς ιδιαίτερη παρεμβολή από τους ενήλικες. Οι δάσκαλοι συνήθως δε χρειάζεται να επιβάλλουν πειθαρχία και από ό,τι έχω δει, στην πραγματικότητα δεν ξέρουν πώς να το κάνουν αν χρειαστεί: η κοινωνία είναι αρκετά αδίστακτη ως προς την απομάκρυνση αυτών που δεν ακολουθούν τις νόρμες καλής συμπεριφοράς. Υπάρχουν διάφορες ιστορίες σχετικά με παιδιά που αφέθηκαν να τσακώνονται και να μαλώνουν για κάποιο παιχνίδι και που όταν αργότερα επέστρεψε ο παρατηρητής, βρήκε το παιδί που ήταν επιθετικό και πιεστικό να αγνοείται και να κάθεται μόνο του ενώ τα υπόλοιπα παιδιά έπαιζαν μαζί.
Ακόμα και αν οι μαθητές ξεκινούν μπούντο σε μικρή ηλικία, υπάρχει η προσδοκία του αυτοελέγχου. Στο ντότζο του τζούντο στο Ομιχατσιμάν, υπήρχαν πάντα μερικά παιδάκια που μόλις είχαν σταματήσει να φορούν πάνες και που έτρεχαν γύρω-γύρω φορώντας ντόγκι –οι εκπαιδευτές τα ενθάρρυναν να μιμούνται τα μεγαλύτερα παιδιά όμως αν δεν έκαναν αυτό που έπρεπε και πήγαιναν και κάθονταν στα πόδια του σενσέι, αυτός χαμογελούσε και τα άφηνε. Μέχρι να γίνουν τεσσάρων, μπορούσαν να συμμετέχουν σε τάξεις, να στέκονται προσοχή όταν τους έλεγαν χωρίς να χρειαστεί να τους φωνάξει κάποιος και χωρίς να κάνουν φασαρία Είχαν μάθει αυτοπειθαρχία από την κουλτούρα του ντότζο και από την κοινωνία γενικότερα.
Οι περισσότεροι Ιάπωνες ξεκινούν τις πολεμικές τέχνες σε κάποια λέσχη στο γυμνάσιο ή στο λύκειο και ως εκείνη την ηλικία θεωρείται δεδομένο ότι έχουν ήδη αποκτήσει αυτοπειθαρχία –αυτοί που δεν την έχουν, δε θα αντέξουν και αυτό δεν είναι κάτι με το οποίο θα ασχοληθεί ο σενσέι: οι άλλοι μαθητές δε θα το δεχτούν. Οι ομάδες στην Ιαπωνία δεν ανέχονται τα απειθάρχητα μέλη και στο θέμα της αυτοπειθαρχίας, δεν έχει σημασία αν πρόκειται για παλιό ή για καινούριο μπούντο καθώς υπάρχει η προσδοκία ότι ο μαθητής θα διαβεί την πύλη διαθέτοντάς την ήδη.
Η πειθαρχία στα παραδοσιακά ντότζο γίνεται με μίμηση των μελών, όχι με επιβολή από τον δάσκαλο. Το μόνο που ζητείται από τον νέο μαθητή, είναι να προσπαθήσει με επιμέλεια να μάθει τη σωστή εθιμοτυπία και συμπεριφορά και έχω βρεθεί αρκετά σε ντότζο στην Ιαπωνία και για να έχω περάσει από τη διαδικασία ο ίδιος και για να έχω δει πώς την περνούν οι ιάπωνες μαθητές που γράφονται στο ντότζο.
Οι νέοι μαθητές στην Ιαπωνία δεν διασχίζουν το κατώφλι του ντότζο με έπαρση –ούτε καν με αέρα αυτοπεποίθησης. Υπάρχει η προσδοκία ότι θα περάσουν τη πύλη με ειλικρινή ταπεινοφροσύνη και επιθυμία να μάθουν και από τη στιγμή που ο μαθητής δείχνει όντως τέτοια διάθεση για να μάθει πώς γίνονται τα πράγματα στο ντότζο, δε θα έχει προβλήματα και τα λάθη του θα αντιμετωπιστούν με ανοχή και θα διορθωθούν με ευγένεια. Ένα πράγμα που δε θα ακούσεις ΠΟΤΕ από έναν νέο μαθητή ή από έναν επισκέπτη είναι “Στο ντότζο μου το κάνουμε έτσι” – αν είσαι σε ένα ντότζο, είσαι εκεί για να μάθεις και όχι για να δείξεις τι ξέρεις ή πώς κάνεις το ίδιο πράγμα κάπου αλλού.
Τα παραπάνω δεν ισχύουν στην Ιαπωνία μόνο στις ομάδες παιδιών που εξοστρακίζουν αυτά που δεν παίζουν καλά αλλά και μεταξύ μη-ιαπώνων ενηλίκων που δεν ξέρουν πώς να φερθούν κοινωνικά. Έχω εκπλαγεί με τη γενναιοδωρία με την οποία αντιμετωπίστηκα καθώς παραπατούσα αδέξια στο ντότζο του τζούντο όταν μετοίκησα στην Ιαπωνία. Νομίζω ότι με έβλεπαν σαν ένα από εκείνα τα παιδάκια με τα ντόγκι που έτρεχαν δεξιά-αριστερά στο ντότζο: όπως κι αυτά, έτσι κι εγώ δεν είχα ακόμα το επίπεδο γνώσης και ανάπτυξης που χρειαζόταν για να συμπεριφερθώ σωστά.
Όταν πήγα στην Ιαπωνία, έκανα ήδη τζούντο επί τέσσερα χρόνια οπότε ήξερα τα βασικά στοιχεία της καλής συμπεριφοράς στο ντότζο όμως στα χρόνια που έμεινα εκεί, απορρόφησα πολύ περισσότερα. Έμαθα πώς να εκτιμώ πραγματικά τον απλό σεβασμό και την προσδοκία της αυτοπειθαρχίας που επεδείκνυαν όλοι στο ντότζο και καθώς εγώ μόλις είχα τελειώσει το πανεπιστήμιο παρά-ήμουν γεμάτος με αυτά που νόμιζα ότι ήξερα και έκανα πάρα πολλά λάθη. Μου έλειπε η επίγνωση του τι έκαναν όλοι οι άλλοι και του πώς με έβλεπαν, μια επίγνωση που αποτελεί αναγκαίο στοιχείο της εκμάθησης και της ταπεινοφροσύνης με την οποία ξεκινούν οι μαθητές στην Ιαπωνία την πορεία τους σε ένα ντότζο. Η υπομονή που μου έδειξαν οι δάσκαλοί μου και οι συμμαθητές μου καθώς σιγά-σιγά μάθαινα ταπεινοφροσύνη και άδειαζα το φλιτζάνι μου, εξακολουθεί να με εντυπωσιάζει.
Αν τα ντότζο στην Ιαπωνία επέβαλλαν την πειθαρχία με τον σκληρό τρόπο που συχνά φαντάζονται οι ταινίες, θα με είχαν δείρει αμέτρητες φορές για την ξιπασμένη και απειθάρχητη συμπεριφορά μου όταν πρωτοπήγα στην Ιαπωνία. Αντίθετα, αντιμετωπίστηκα με ηρεμία και υπομονή και τελικά έμαθα να προσπαθώ ειλικρινά να δω τι συνέβαινε γύρω μου –απλώς για να γίνει αυτό χρειάστηκε πολύ περισσότερος χρόνος από όσο θα ήθελα.
Αν και ένας μεγαλόσωμος, γενειοφόρος γκαϊτζίν αντιμετωπίστηκα όταν πρωτοεμφανίστηκα στο ντότζο με την ίδια ανοχή που αντιμετωπίζεται ένα παιδάκι προσχολικής ηλικίας. Ήξερα ορισμένα στοιχειώδη όπως πότε να κάνω υπόκλιση όμως μου έλειπαν εντελώς τα πιο λεπτά στοιχεία καλής συμπεριφοράς και καλής αυτοπειθαρχίας. Δεν ήξερα, ας πούμε, πώς να δεχτώ σωστά μια απάντηση σε μια ερώτηση ή σε μια συγκεκριμένη οδηγία –θυμάμαι μια μέρα, τον σενσέι Χικόσο να μου διδάσκει κάτι σχετικά τις σαρώσεις ποδιών. Τον είχα ρωτήσει κάτι για το τάιμινγκ και εκείνος μου το έδειξε προσεκτικά μια φορά και μετά έστρεψε την προσοχή του σε κάποιον άλλον. Εγώ απογοητεύτηκα που δεν μπήκε σε λεπτομέρειες και που δεν έμεινε μαζί μου μέχρι να το “πιάσω” όμως αυτό που δεν είχα καταλάβει ήταν ότι υπήρχε η προσδοκία ότι ο δάσκαλος το δείχνει και ο μαθητής θα πάει μόνος του σε μια άκρη και θα το δουλέψει μόνος του πολλές φορές. Ο δάσκαλος ή ο προπονητής δεν μένουν εκεί κάνοντας ατέλειωτες μικρές διορθώσεις: ο μαθητής θα πρέπει να κάτσει να μελετήσει μέχρι τελικά να το καταλάβει εντελώς.
Οι ατέλειωτες ερωτήσεις μου για πράγματα που θα μπορούσα να έχω καταλάβει και μόνος μου αν είχα δουλέψει πολύ αντιμετωπίστηκαν, όπως συνειδητοποιώ τώρα, με κάποια απογοήτευση για το γεγονός ότι αν και ήμουν 23 ετών, ήμουν ακόμα τόσο ανώριμος. Είμαι τυχερός που δεν ανακάλυψα τα κορίου μπούντο παρά αρκετά χρόνια μετά την άφιξή μου στην Ιαπωνία –ως τότε είχα αρχίσει να απορροφώ κάποιες από τις ιδέες των Ιαπώνων σχετικά με την προσωπική αφοσίωση και την προσπάθεια. Είχα μάθει ότι αν έκανα μια ερώτηση σχετκά με το μάκι οτόσι στο τζόντο τη μια εβδομάδα, καλά θα έκανα την επόμενη εβδομάδα να δείξω ότι είχα ακούσει την απάντηση αφιερώνοντας ώρες στη βελτίωση της τεχνικής για να μπορέσει ο σενσέι να δει ότι πραγματικά πρόσεξα τι μου είχε πει. Τα παιδιά στην Ιαπωνία μαθαίνουν να συμπεριφέρονται έτσι πολύ νωρίς, από τους γονείς τους: αν ένα παιδί κάνει μαθήματα πιάνο ή σόντο ή καράτε, υπάρχει η προσδοκία ότι θα εξασκείται με την ίδια επιμέλεια είτε βρίσκεται δίπλα στον δάσκαλό του, είτε όχι.
Η συνηθισμένη εικόνα με τον ιάπωνα σενσέι που ουρλιάζει και επικρίνει τους μαθητές του δεν είναι ψεύτικη αλλά δεν είναι ούτε και τόσο συνηθισμένη όσο νομίζει η μυθολογία και επιπλέον δεν περιλαμβάνει το αναγκαίο πλαίσιο αναφοράς. Ένας σενσέι δεν αρχίζει να ουρλιάζει και να επικρίνει τους μαθητές του μέχρι να αισθανθεί ότι οι μαθητές έχουν ήδη αφοσιωθεί στην εξάσκηση· στους περισσότερους δασκάλους μου στην Ιαπωνία δεν άρεσε να φωνάζουν, απλώς δε σου αφιέρωναν ενέργεια αν πίστευαν ότι δε θα την αξιοποιήσεις. Ό,τι κάνεις το λένε “καλό” επειδή δε θέλουν να χάνουν τον χρόνο τους μαζί σου –όταν αρχίζουν να σε προσέχουν και να σε ξεσκίζουν στις παρατηρήσεις, τότε ξέρεις ότι κάνεις κάτι σωστά.
Έχω και κάνα-δυο που τους αρέσει να φωνάζουν όμως το περίεργο είναι ότι δε φωνάζουν ποτέ σε νέους μαθητές αλλά εστιάζουν την προσοχή τους σε εκείνους που αισθάνονται ότι είναι οι πιο αφοσιωμένοι και ένας σίγουρος τρόπος να δείξεις την αφοσίωσή σου είναι να ταξιδέψεις δέκα χιλιάδες χιλιόμετρα για να εξασκηθείς μαζί τους. Στις περιπτώσεις αυτές σίγουρα θα τύχεις κάποιας προσοχής και μπορεί να είναι ενοχλητικό –έως και τρομακτικό- να έχεις έναν μεγάλο δάσκαλο να σου φωνάζει τόσο έντονα. Και αυτό συμβαίνει επειδή έχει την απαίτηση να έχεις την αυτοπειθαρχία και την αφοσίωση να βάλεις το κεφάλι κάτω και να κάνεις αυτό που σου λέει. Αν δεν την έχεις ήδη, δεν πρόκειται να επιβιώσεις στο ντότζο και αυτοί που δεν την έχουν, συνήθως φεύγουν στο τέλος της προπόνησης και δεν επιστρέφουν ξανά.
Η αγγλική ιδέα για την πειθαρχία είναι, όπως την ορίζει το λεξικό του Κέμπριτζ, “Cambridge Dictionary”, “εξάσκηση που κάνει τους ανθρώπους πιο πρόθυμους να υπακούσουν ή πιο ικανούς να ελέγξουν τον εαυτό τους, συχνά με τη μορφή κανόνων και τιμωριών αν παραβούν τους κανόνες αυτούς ή η συμπεριφορά που παράγεται από την εξάσκηση αυτή.” Στις δυτικές κοινωνίες, η πειθαρχία είναι κάτι που επιβάλλεται από τα έξω και στο οποίο κανείς εξασκείται –στα ιαπωνικά μπούντο, είτε πρόκειται για κορίου, είτε για γκεντάι, είναι κάτι που θεωρείται δεδομένο. Είναι κάτι που υπάρχει ήδη όταν ο μαθητής μπαίνει στο ντότζο και αν δεν υπάρχει , ο μαθητής δεν είναι ευπρόσδεκτος. Στις ΗΠΑ, η κατάσταση είναι πολύ διαφορετική: η κοινωνία δε θεωρεί ότι τα παιδιά μπορούν να έχουν πειθαρχία και δεν υπάρχει η προσδοκία ότι όλοι θα μάθουν να ακολουθούν την ομάδα και να συμπεριφέρονται ανάλογα. Αυτό δημιουργεί διαφορετικές απαιτήσεις σε όσους διδάσκουμε μπούντο στην Αμερική, αν θέλουμε μαθητές: πρέπει να είμαστε έτοιμοι να επιβάλουμε ως κάποιο σημείο πειθαρχία από έξω καθώς δεν μπορούμε να θεωρήσουμε ότι οι μαθητές μας θα τη διαθέτουν ήδη. Αυτό που στις ΗΠΑ θεωρείται “διδασκαλία πειθαρχίας”, στην Ιαπωνία απλώς δεν υφίσταται –οι ιάπωνες μαθητές μαθαίνουν αυτού του είδους τον αυτοέλεγχο και αναπτύσσουν την ικανότητα και την ωριμότητα να ασχολούνται με κάτι με αφοσίωση πολύ νωρίς. Οι δάσκαλοι των πολεμικών τεχνών δε χρειάζεται να το διδάξουν αυτό αλλά περιμένουν η πειθαρχία να βρίσκεται εκεί όταν ο μαθητής χτυπάει την πόρτα για να μπει.
Πίτερ Μπόιλαν
Ο Πίτερ Μπόιλαν ασχολείται με τις ιαπωνικές πολεμικές τέχνες από το 1986 και είναι κάτοχος 5ου νταν ιάιντο, 4ου νταν τζόντο και 3ου νταν Κόντοκαν Τζούντο ενώ παράλληλα μελετάει Σίντο Μούσο-ρίου Τζο και διδάσκει Σίντο Χατακάγκε-ρίου Χέιχο της οποίας είναι πιστοποιημένος εκπαιδευτής. Έχει ζήσει 7 χρόνια στην Ιαπωνία την οποία και συνεχίζει να επισκέπτεται τακτικά για την εξάσκησή του. Διατηρεί το μπλογκ «The Budo Bum» στο οποίο αναρτήθηκε αρχικά το παραπάνω κείμενο (https://budobum.blogspot.jp/2018/02/discipline-and-martial-arts-in-japan.html)· μια ανθολογία από το μπλογκ αυτό, με τίτλο “Musings Of A Budo Bum” εκδόθηκε τον Ιούνιο του 2017.
