Εθιμοτυπία και άλλα άχρηστα πράγματα

Από το στοκ των βασικών 20 ερωτήσεων (και ενίοτε ανυπόστατων “απόψεων”) των άσχετων με τις ιαπωνικές πολεμικές τέχνες, αυτή που έχει ίσως το περισσότερο νόημα είναι αυτή που σχετίζεται με την εθιμοτυπία που ακολουθείται στους χώρους εξάσκησης και που συνήθως γίνεται άμεσα εμφανής ακόμα και σε ανθρώπους που τους επισκέπτονται για πρώτη φορά “Γιατί υποκλίνεστε διαρκώς ο ένας στον άλλον;” είναι συνήθως η πιο απλοϊκή διατύπωση ενώ, αναλόγως του πεδίου αναφοράς αυτού που ρωτάει (ή του βαθμού οικειότητας που έχει με τον αποδέκτη της ερώτησης) μπορεί να τεθεί υπό συζήτηση ακόμα και η γενικότερη αναγκαιότητά της σε ένα σύστημα σωματικής και/ή ένοπλης συμπλοκής.

Η απλή απάντηση, και αυτή που κάθε ασκούμενος στις ιαπωνικές πολεμικές τέχνες έχει ανασύρει αρκετές φορές από τη φαρέτρα του, ειδικά όταν θέλει να σταματήσει τη συζήτηση είναι ότι η εθιμοτυπία είναι μέρος της ιαπωνικής κοινωνικής πραγματικότητας και αφού οι πολεμικές τέχνες είναι μια έκφανση της ιαπωνικής κοινωνίας και του πολιτισμού που την καθοδηγεί, δεν μπορούν παρά να την περιέχουν. Και δεν πρόκειται περί λάθους: όντως στην Ιαπωνία οι άνθρωποι υποκλίνονται συνέχεια, όντως λένε καθημερινά άπειρες φορές “αριγάτου γκοζαϊμάσου” και “ονεγάι σιμάσου”, όντως ζητούν συγνώμη όταν περνούν μπροστά σου ή πίσω σου κ.λπ. κ.λπ. Και αφού το κάνουν συνέχεια, το κάνουν και στο ντότζο.

Αυτό που ακόμα και πολλοί εξ ημών αγνοούν ωστόσο είναι ότι η σχέση εθιμοτυπίας και πολεμικών τεχνών είναι παλιότερη και βαθύτερη: για την ακρίβεια, ένα μεγάλο μέρος της εθιμοτυπίας των Ιαπώνων (όχι όλη η εθιμοτυπία καθώς ο τρόπος συμπεριφοράς του συγκεκριμένου λαού, όπως άλλωστε όλων των λαών προσδιορίζεται και από άλλους παράγοντες) προέρχεται από τις πολεμικές τέχνες. Δεν είναι τυχαίο ότι η σχολή που θεωρείται θεματοφύλακας της εθιμοτυπίας στην Ιαπωνία και που ακόμα και σήμερα διδάσκει όσους θέλουν να μάθουν την πληρέστερη εκδοχή της (όπως για παράδειγμα το προσωπικό των πολύ ακριβών πολυκαταστημάτων –ή του Κουνάιτσο, της Υπηρεσίας του Αυτοκρατορικού Νοικοκυριού), είναι η Ογκασαουάρα-ρίου, η οποία παράλληλα είναι σχολή ιππασίας, τοξοβολίας και έφιππης τοξοβολίας.

Στην πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξή του (http://www.nippon.com/en/views/b02335/) ο 37χρονος Κιγιομότο Ογκασαουάρα, νεύρο-επιστήμονας και, όταν αποσυρθεί ο πατέρας του, Ογακασαουάρα Κιγιοτάντα, 32ος επικεφαλής μιας παράδοσης που ιδρύθηκε το 1187, για να διδάξει τοξοβολία, ιππασία και εθιμοτυπία στον Μιναμότο νο Γιοριτόμο, τον πρώτο σογκούν του σογκουνάτου της Καμακούρα και νικητή του πολέμου Γκενπέι εξηγεί τη σχέση αυτή. Και θυμίζει (ή διδάσκει σε όσους το ακούν για πρώτη φορά) ότι ένα μεγάλο μέρος της εθιμοτυπίας ξεκίνησε από τους κανόνες συμπεριφοράς γύρω από ανθρώπους που ζούσαν με τα όπλα στα χέρια και που ανά πάσα στιγμή περίμεναν μια επίθεση. Οι κανόνες αυτοί δε φτιάχτηκαν για να χρησιμοποιηθούν σαν ένδειξη εκλέπτυνσης αλλά σαν εργαλείο επιβίωσης.

Ισχύει αυτό σήμερα για μας; Προφανώς όχι –ή μήπως ισχύει; Οι άνθρωποι που χρησιμοποιούν όπλα στην καθημερινότητά τους, από τους ασκούμενους στην πρακτική σκοποβολή ως τους αστυνομικούς και τους στρατιώτες, διδάσκονται μια εθιμοτυπία που ξεκινάει από τα όπλα αλλά δεν περιορίζεται σε αυτά αλλά επεκτείνεται στη συνολικότερη συμπεριφορά του ατόμου, ιδιαίτερα όταν έρχεται σε επαφή με άλλα άτομα. Και ναι μεν η εθιμοτυπία αυτή δεν περιλαμβάνει υποκλίσεις ή εξεζητημένες εκφράσεις (αυτά είναι στοιχεία της ιαπωνικής ιδιαιτερότητας και ούτως ή άλλως απλώς επικαλύπτουν την ουσία της εθιμοτυπίας) όμως η εγρήγορση σε σχέση με τον χώρο και με ό,τι βρίσκεται σ’ αυτόν, έμψυχο ή άψυχο είναι σχεδόν ακριβώς τα ίδια.

Σπάνια αναφέρομαι εκτενώς στο παρελθόν μου στις πολεμικές τέχνες (δεν το κάνω τόσο από μετριοφροσύνη, όσο από ντροπή καθώς πολύ λίγα εύσημα έχω να επιδείξω από το παρελθόν αυτό) όμως έχω συσσωρεύσει ενάμιση χρόνο κενζούτσου της Όνο-χα Ίτο-ρίου, δυόμισι χρόνια κέντο, τρία χρόνια ναγκινάτα, επτά χρόνια Ιάιντο και δέκα χρόνια ναγκινάτα-ζούτσου της Τόντα-χα Μπούκο-ρίου. Μετά λοιπόν από σχεδόν ένα τέταρτο του αιώνα (αθροιστικά, μην παρεξηγηθώ!) ενασχόληση με διάφορα όπλα, συνειδητοποιώ ότι η εθιμοτυπία απέναντι σ’ αυτά μου έχει στην ουσία δεύτερη φύση και ακόμα και αν θέλω να τα αντιμετωπίσω πιο χαλαρά δεν μπορώ. Το δε γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος της εξάσκησης αυτής έχει γίνει με ξύλινα όπλα, ελάχιστα αλλάζει τα πράγματα.

Οι δάσκαλοί μου φρόντισαν να μου εμφυσήσουν, άλλοτε με διαρκείς επαναλήψεις και άλλοτε με λιγότερο... διακριτικό τρόπο, την ανάγκη για μια ειδική συμπεριφορά όταν βρίσκεται κανείς γύρω από αντικείμενα που μπορούν να βλάψουν και, ακόμα περισσότερο, όταν διδάσκεται τον τρόπο χρήσης τους ώστε να μπορεί να βλάψει. Το ίδιο είδα να κάνουν και οι εκπαιδευτές στον Ελληνικό Στρατό και, στον λίγο καιρό που ασχολήθηκα με τη σκοποβολή, και οι προπονητές δυτικών αθλημάτων με όπλα. Όλοι μα όλοι, αναγνωρίζουν ότι το τελευταίο πράγμα που θέλουν –οι ίδιοι αλλά και η κοινωνία- είναι άνθρωποι που ξέρουν το τεχνικό μέρος της χρήσης ενός όπλου αλλά όχι το ηθικό –και ναι, η προσπάθεια να ελέγξει κανείς τη συμπεριφορά του κρατώντας ένα όπλο, εμπίπτει στη σφαίρα της ηθικής.

Αυτό το τελευταίο απαντάει στο ερώτημα γιατί οι κανόνες αυτοί επεκτείνονται και στις άοπλες πολεμικές τέχνες (και από εκεί και στα μαχητικά αθλήματα): επειδή τα συστήματα αυτά εμπεριέχουν –ή οφείλουν να εμπεριέχουν- ένα έντονο στοιχείο ηθικής. Ένας άνθρωπος που αφιερώνει ένα μέρος της καθημερινής του ζωής στην απόκτηση και εξάσκηση δεξιοτήτων που θα του επιτρέψουν να επικρατήσει σε μια συμπλοκή, ένοπλη ή άοπλη, ελεύθερη ή προσδιορισμένη από κανόνες προκαλώντας βλάβη, πραγματική ή συμβολική, μικρή ή μεγάλη γίνεται σε βάθος χρόνου επικίνδυνος –για το περιβάλλον του, για την κοινωνία στην οποία ζει και, τελικά, για τον εαυτό του. Ένα σύστημα εθιμοτυπίας που έχει σχεδιαστεί σωστά και χωρίς υπερβολές από ανθρώπους που μπορούν να αντιληφθούν τι είναι σημαντικό και τι όχι, μπορεί να αποδειχθεί ο τελευταίος φραγμός μεταξύ αυτών των δεξιοτήτων και της ασύδοτης εφαρμογής τους.

Ένα σημείο που δεν πρέπει να ξεχνάμε είναι ότι οι δεξιότητες αυτές, ιστορικά αλλά όχι μόνο, αρχίζουν να διδάσκονται σε πολύ νεαρές ηλικίες, όταν δηλαδή ο ασκούμενος δεν έχει ακόμα διαμορφώσει την προσωπική του ηθική. Μέσα από την εμπλοκή του στην πολεμική τέχνη, ο ασκούμενος αποκτάει στην πραγματικότητα και τις βάσεις για τη ζωή του συνολικά –ο Τζίγκορο Κάνο ήταν εξαιρετικά οξυδερκής όταν αναμείγνυε στο γραφείο και στο τατάμι του στοιχεία από τα κλασικά συστήματα ζίου ζίτσου, τον αθλητισμό της κλασικής ελληνικής αρχαιότητας, την κοινωνιολογία και την εκπαίδευση για να φτιάξει ένα όχημα με κινητήρα την πάλη και επιβάτη την ηθική. Αν εμείς είμαστε πια πολύ μεγάλοι για να έχουμε ανάγκη από ένα τέτοιο μάθημα (επειδή το έχουμε διδαχτεί ήδη ή επειδή είμαστε ανεπίδεκτοι μαθήσεως) καλό είναι να θυμόμαστε ότι οι πολεμικές τέχνες φτιάχτηκαν κατ’ αρχάς, για να διδάσκουν νέους. Ανθρώπους δηλαδή για τους οποίους το μάθημα που θα τους διδάξει μια υπόκλιση και ένα “ονεγάι σιμάσου” είναι μάθημα ζωής.

Γρηγόρης Α. Μηλιαρέσης