Είναι εκπληκτικό (για μένα τον ίδιο τουλάχιστον) ότι βρίσκομαι στο κομβικό εκείνο σημείο της ζωής μου που, τόσο στις πολεμικές τέχνες όσο και στην τελετή του τσαγιού με τα οποία ασχολούμαι στον ελεύθερό μου χρόνο, έχω κατακτήσει το αμφίβολο προνόμιο να είμαι ένα από τα αρχαιότερα μέλη. Είμαι αυτό που καθόλου ευγενικά θα αποκαλούσαμε “κωλόγερος” και στην περίπτωση που ακούγεται σαν να πρόκειται μια διακεκριμένη και ανώτερη θέση, σας διαβεβαιώ ότι έρχεται με το βαρύ φορτίο των επιπλέον υποχρεώσεων.
Όντας παλιός, είμαι σ' εκείνο το αστείο σημείο που περνάς από το “σεμπάι” (αρχαιότερος μαθητής) στο “σενσέι”. Σε ορισμένα συστήματα έχω αρχίσει από κάποιον καιρό να διδάσκω όμως ποτέ δεν άφηνα τα μέλη του κλαμπ να με αποκαλούν “σενσέι”. Τώρα πια ωστόσο, αυτό δεν μπορεί να συνεχιστεί: χρειάζεται να γίνω σενσέι όχι μόνο για μένα αλλά για τους μαθητές μου.
Όπως είπε ένας από τους δασκάλους μου “Ακόμα και αν ξέρεις μόνο ένα κάτα, μπορείς να διδάξεις αυτό το ένα κάτα. Σημασία δεν έχει πόσα κάτα ξέρεις αλλά η ποιότητα της διδασκαλίας σου”. Το να αναλάβω τη θέση αυτή μου δίνει επίσης την ελευθερία να εξελίξω, να βοηθήσω και να προστατεύσω τους μαθητές μου, να τους δώσω διαπιστευτήρια και πιστοποίηση για την εξάσκησή τους και να τους μεγαλώσω έτσι που να γίνουν η επόμενη γενιά που θα μεταφέρει το σύστημα παρακάτω.
Στην πραγματικότητα δεν είναι μια ευθύνη που την ήθελα –αυτό που ήθελα ήταν απλώς να κάνω πολλή προπόνηση. Όμως η ευθύνη αυτή έρχεται μαζί με το να έχεις το δικό σου μικρό ντότζο, να το διοικείς με τον τρόπο σου και με το να έχεις μια άμεση σύνδεση με τον επικεφαλής της σχολής σου. Άλλωστε αργά ή γρήγορα, όποιος εξασκείται για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα θα καταλήξει να διδάσκει, άλλοτε σαν πλήρως διαπιστευμένος εκπαιδευτής κι άλλοτε πιο ανεπίσημα, σαν σεμπάι στους νεώτερους μαθητές· στην πραγματικότητα αρχίζεις να διδάσκεις τους άλλους από τη στιγμή που μαθαίνεις κι εσύ ο ίδιος κάτι: πρόκειται για κάτι αναπόφευκτο σε ένα κοινωνικό περιβάλλον.
Στην επαγγελματική μου ζωή, επίσης διδάσκω –κυρίως ψηφιακή τέχνη και φωτογραφία, αντικείμενα που τον τελευταίο καιρό είναι πολύ δημοφιλή μεταξύ των νέων ανθρώπων. (Η τάξη στα μαθήματά μου είναι πάντα γεμάτη χάρη στη σχέση αυτού που διδάσκω με τα ηλεκτρονικά μέσα της εποχής μας.) Πριν αρχίσω να διδάσκω στο πανεπιστήμιο, δίδασκα περίπου δέκα χρόνια σε ένα γυμνάσιο πράγμα που σημαίνει ότι έχω 20 και κάτι χρόνια συνολικής εμπειρίας στη διδασκαλία.
Ένα από τα πρώτα πράγματα που έμαθα είναι ότι η εκπαίδευση στη διδασκαλία είναι πραγματικά πολύ χρήσιμο εργαλείο όμως δε σε προετοιμάζει παρά για το μισό κομμάτι της πραγματικότητας που αντιμετωπίζεις όταν έχεις τη δική σου τάξη ή το δικό σου ντότζο. Τα μαθήματα παιδαγωγικής που έκανα μου έδωσαν το θεωρητικό πλαίσιο της φιλοσοφίας της εκπαίδευσης, τα τεχνικά στοιχεία στα οποία στηρίζεται ένα μάθημα και μου έμαθαν πώς να προετοιμάζω το υλικό και το πρόγραμμα καθώς και την ψυχολογία της διδασκαλίας και της εκμάθησης. Όμως το πώς αποδίδεις στην πράξη ως σεμπάι ή ως σενσέι στην πραγματικότητα εξαρτάται από το πώς μπορείς να φέρεις στο προσκήνιο τα δικά σου μοναδικά θετικά κοινωνικά χαρακτηριστικά.
Στο μέτρο που το επιλέγω δεν είμαι ακριβώς αυτό που θα έλεγε κανείς “κοινωνικός” άνθρωπος· όπως παρατηρεί η σύζυγός μου, και αντίθετα μ' εκείνη, θα μπορούσα να είμαι απολύτως ικανοποιημένος δουλεύοντας στον κήπο, βγάζοντας βόλτα τον σκύλο μας και διαβάζοντας και ό,τι κοινωνική ζωή θέλω απ' ό,τι φαίνεται την έχω από τη σχέση μου μ' εκείνη και με έναν μικρό κύκλο φίλων. Συνεπώς, για έναν μάλλον μονόχνοτο τύπο όπως εγώ, το να σταθεί μπροστά σε μια τάξη ή σε ένα ντότζο δεν είναι κάτι εύκολο. Έμαθα ωστόσο να υποχωρώ σε σημείο που η διδασκαλία έφτασε να γίνει κάπως ευχάριστη.
Οπότε, από τη θέση του γέρο-παράξενου, ιδού η συμβουλή μου: όσο πιο σύντομα συνειδητοποιήσετε ότι μέρος της ευθύνης σας όντας μέλη μιας ρίου είναι να την περάσετε στην επόμενη γενιά, τόσο το καλύτερο. Δεν είναι μόνο ο ρόλος του σενσέι. Ο σενσέι χρειάζεται τη βοήθειά σας αν είστε σεμπάι και αν του την αρνηθείτε και αποποιηθείτε την ευθύνη, αναγκάζετε τον δάσκαλο να αναλάβει όλο το βάρος και ταυτόχρονα αρνείστε να ενηλικιωθείτε. Η πραγματική διδασκαλία και η πραγματική μάθηση δε λειτουργούν έτσι. Σε ένα ανοιχτό περιβάλλον τάξης (ας πούμε σε ένα νηπιαγωγείο ή σε ένα δημοτικό) ο δάσκαλος είναι το κέντρο της γνώσης που μεταδίδει τις πληροφορίες και ελέγχει τα πράγματα όμως υπάρχει και περιθώριο και χρόνος για τα παιδιά να διδάξουν το ένα το άλλο. Αυτό λέγεται συνεργατική ή διομότιμη μάθηση και αν κανείς δε θέλει να συμμετάσχει σ' αυτή και απλώς σηκώσει τους ώμους και πει “Α, δεν ξέρω, δεν είμαι εγώ ο σενσέι” απλώς παριστάνει τον ταπεινό. Ναι, δεν είστε ο σενσέι όμως μπορεί να ξέρετε κάτι περισσότερο από αυτούς που είναι νεότεροι από εσάς οπότε τους βοηθάτε με τον ίδιο τρόπο που ένας μεγαλύτερος αδελφός βοηθάει τον μικρότερο να λύσει μια άσκηση μαθηματικών. Δεν είστε δάσκαλοι όμως μπορείτε να βοηθήσετε.
Δε λέω να φέρεστε δεσποτικά στους κοχάι σας (τους νεότερους μαθητές) σαν μίνι-δικτάτορες. Έχω δει πολλές μπλε και καφέ ζώνες σε ντότζο καράτε και αϊκίντο να φέρονται με έναν αέρα ανωτερότητας που δεν ταίριαζε με το επίπεδό τους –οι άνθρωποι αυτοί δεν προσπαθούν να βοηθήσουν αλλά να επιβεβαιώσουν το μικρό κομματάκι σνομπισμού τους επειδή αυτό είναι όλο το κύρος που νομίζουν ότι έχουν στη μίζερη ζωή τους.
Θυμάμαι κάποτε, που είχα πάει για πρώτη φορά σε ένα ντότζο αϊκίντο και είχα φορέσει λευκή ζώνη παρότι είχα ήδη τέσσερα χρόνια εξάσκησης στο αϊκίντο και πάνω από δέκα χρόνια εξάσκησης στο αγωνιστικό τζούντο (και μερικά ακόμα στο καράτε-ντο) και ήμουν ο βασικός ούκε για τον δικό μου σενσέι. Έκανα λοιπόν προπόνηση με έναν νεαρό με μπλε ζώνη και πολύ ύφος που χρειαζόταν ένα καλό ξύρισμα και ένα καλό μπάνιο και ενώ προσπαθούσα να βελτιώσω το σίχο-νάγκε μου αυτός μου έδινε κάθε φορά μια με το δάχτυλο στη μασχάλη για να μου δείξει ότι ήμουν ανοιχτός σε αντί-τεχνική –εγώ έκανα αργές κινήσεις για να κάνω την κίνησή μου καλύτερη όμως αυτός συνέχιζε να χαμογελάει υπεροπτικά και να με χτυπάει. Συνεχίσαμε έτσι, εγώ προσπαθώντας αργά να αναλύσω το κάτα και αυτός κάνοντάς το όσο πιο γρήγορα και δυνατά μπορούσε για να με εντυπωσιάσει και να με φοβίσει και κάποια στιγμή σκέφτηκα “Αυτός ο τύπος δε θα 'πρεπε να κάνει τόσο γρήγορα με μια λευκή ζώνη. Δεν είναι τόσο καλός και θα μπορούσε να τραυματίσει κάποιον που δεν είναι αρχάριος”. Εγώ μπορούσα να το χειριστώ όμως αυτός δεν προσπαθούσε να με βοηθήσει δουλεύοντας μαζί μου –ήταν απλώς βυθισμένος μέσα στην ικανοποίηση του εγώ του.
Τελικά κατάφερα να κάνω την κίνηση όπως ήθελα και είχα βαρεθεί κιόλας τις δαχτυλιές στη μασχάλη οπότε του έσπασα την ισορροπία, τον έριξα με φουλ ταχύτητα και τον έσκασα στο πάτωμα. Τον είδα: είχε έτοιμο το χέρι του για να μου ρίξει άλλη μια όμως εκείνη ακριβώς τη στιγμή το σπάσιμο της ισορροπίας τον έκανε να τα χάσει και πριν προλάβει να συνέλθει ήταν φαρδύς-πλατύς στο στρώμα. Το βλέμμα του, ένας συνδυασμός φόβου και έκπληξης ήταν από αυτά που δεν τα ξεχνάς ποτέ – μετά απ' αυτό υποκλίθηκε, βγήκε έξω και δε με πλησίασε ξανά για το υπόλοιπο της παραμονής μου στο ντότζο.
Από την άλλη, έχω βρεθεί σε μερικά πολύ καλά οργανωμένα ντότζο όπου οι παλιότεροι μαθητές ήταν εξαιρετικά εξυπηρετικοί χωρίς το παραμικρό ίχνος αλαζονείας. Ήταν υπομονετικοί μαζί μου, μου επισήμαιναν προβλήματα, με βοηθούσαν να τα διορθώσω και να βρω τον σωστό βηματισμό. Μαζί με την άμεση διδασκαλία από τον σενσέι, η πρόοδος σε ένα τέτοιο ντότζο είναι πάντοτε ταχύτατη και απολαυστική.
Σε ένα ντότζο ή σε μια τάξη που λειτουργεί σωστά λοιπόν, διδάσκουν όλοι, ακόμα και οι μαθητές. Όμως υπάρχει διαφορά μεταξύ του να βοηθάς στη διδασκαλία και του να τροφοδοτείς το εγώ σου.
Πώς διδάσκεις; Αυτό είναι το θέμα. Υπάρχουν τόσοι τρόποι διδασκαλίας όσες και προσωπικότητες και δεδομένου του βασικού σχήματος μιας ρίου ή του προσδοκώμενου περιεχομένου μιας τάξης, ο τρόπος που παρουσιάζεις το υλικό σου είναι συνάρτηση της προσωπικότητάς σου ως δασκάλου, των εμπειριών σου και του τρόπου με τον οποίο βασίζεσαι στο παράδειγμα του δικού σου δασκάλου.
Πρόσφατα, σε μια ομάδα συζητήσεων γύρω από τις κορίου προέκυψε μια ερώτηση σχετικά με το πώς διαφορετικά ντότζο διδάσκουν κορίου με διαφορετικό τρόπο λες και υπάρχουν μόνο κάνα-δυο “σωστοί” τρόποι. Έχω κυκλοφορήσει αρκετά σε διάφορα ντότζο ώστε να ξέρω ότι υπάρχουν πολλοί, πολλοί τρόποι και πολλοί από αυτούς μπορούν να θεωρηθούν “παραδοσιακοί”.
Αφήνοντας κατά μέρος τα είδη διδασκαλίας που είναι κακά (και σίγουρα ξέρει κανείς πότε ο δάσκαλός του είναι κακός, όπως ξέρουν και οι φοιτητές του πανεπιστημίου αν ο καθηγητής τους δεν ξέρει τι του γίνεται και δεν ξέρει πώς να διδάξει) ένας σενσέι μπορεί να δομήσει το μάθημα με πολλούς τρόπους –η δομή αυτή εξαρτάται επίσης από τους μαθητές που έχει απέναντί του, τον αριθμό των μαθητών αυτών και τις απριόρι τεχνικές δυνατότητες που φέρνει στο μάθημα κάθε μαθητής. Σε μια μικρή ομάδα, δεν χρειάζεται να οργανώνει κανείς την εξάσκηση πολύ σχολαστικά: δουλεύεις περισσότερο εστιάζοντας στα καλά και τα κακά σημεία καθενός και πηγαίνεις με την ταχύτητα που εκείνος μπορεί. Στις μεγάλες ομάδες αντίθετα, πρέπει να κινείς όλη την ομάδα μαζικά –αν δεν το κάνεις, η μάθηση θα είναι πιο χαοτική- και αν η ομάδα βρίσκεται κάπου στο ενδιάμεσο, και η διδασκαλία θα πρέπει να μοιράζεται μεταξύ ατομικής και ομαδικής εξάσκησης.
Όσο για τα διαφορετικά είδη διδασκαλίας, είχα κάποτε έναν δάσκαλο στο ιάι ο οποίος έβλεπε πώς έκανες το κάτα σου και μετά σου έλεγε απλώς “Αυτό είναι λάθος, καν' το ξανά και συνέχισε να το κάνεις μέχρι να το κάνεις σωστά” και έφευγε –αυτή ήταν όλη του η διδασκαλία και από εκεί και πέρα ήταν δουλειά των σεμπάι του να σου πουν τι ήταν αυτό που έκανες λάθος. Ήταν ένας τραχύς τύπος που μιλούσε πολύ λίγο όμως ταυτόχρονα ήταν και ένας από τους πιο τελειομανείς δασκάλους που είχα και το ιάι μου βελτιώθηκε σημαντικά χάρη σ' αυτόν και στους πολύ ικανούς σεμπάι του. Ένας άλλος δάσκαλός μου στο ιάι ήταν το ακριβώς αντίθετο: μιλούσε πολύ αναλυτικά για τα καινούρια κάτα, μου έδειχνε την τεχνική αρκετές φορές, με διόρθωνε και μου εξηγούσε τυχόν εσωτερικά νοήματα που σχετίζονταν με τα κάτα. Όταν έκανα, στεκόταν και με κοιτούσε και έλεγε κάτι του τύπου “Ναι, το έχεις πιάσει γενικά όμως χρειάζεται να κάνεις αυτό κι εκείνο...” και μετά πήγαινε να βοηθήσει κάποιον άλλο μαθητή. Οι δύο δάσκαλοι δίδασκαν διαφορετικές μέρες και μαζί βελτίωσαν το ιάι μου απίστευτα γρήγορα. Δεν υπάρχει λοιπόν σωστός ή λάθος τρόπος σε ό,τι αφορά τις δύο αυτές προσεγγίσεις: και οι δύο έχουν αποτέλεσμα, ιδιαίτερα αν τις συνδυάσει κανείς.
Ως επί το πλείστον πάντως, οι δάσκαλοι με τους οποίους κόλλησα, τόσο στα σύγχρονα σιν-μπούντο όσο και στις παλιότερες κορίου είχαν παρόμοια χαρακτηριστικά: ήταν άρτιοι σαν υποδείγματα τεχνικής και μπορούσαν να δείξουν, να συζητήσουν και να αναλύσουν τα κάτα –είχαν δηλαδή την ικανότητα και να δείξουν με το παράδειγμά τους και να εξηγήσουν λεκτικά. Μπορούσαν επίσης να παρατηρήσουν και να διορθώσουν τις κινήσεις μου ώστε να κάνω την τεχνική μου σωστή όμως σε ό,τι αφορά το πώς δομούσαν τα μαθήματα και τις ασκήσεις και πώς έκαναν την εξάσκηση στα κάτα, δεν υπήρχαν συγκεκριμένοι κανόνες.
Συνεπώς, το πραγματικά δύσκολο έργο για έναν δάσκαλο είναι να γίνει καλό παράδειγμα για τους μαθητές του. Αυτός ήταν ο λόγος που οι δάσκαλοί μου στις κορίου, όταν τους είπα ότι επρόκειτο να επιστρέψω στη Χαβάη με παρότρυναν να διδάξω. Και ο δάσκαλός μου του ιάι και ο δάσκαλός μου του ζίου-ζίτσου μου είπαν “Δεν μπορείς να βελτιωθείς αρκετά μόνος σου: χρειάζεται να έχεις ανθρώπους γύρω σου. Και αν διδάσκεις, ακόμα και αν νομίζεις ότι δεν ξέρεις πολλά, θα αναγκαστείς να σκεφτείς τα κάτα πολύ πιο βαθιά προκειμένου να συλλάβεις πραγματικά τις ουάζα και έτσι η διδασκαλία θα σε βοηθήσει να πας τη δική σου μάθηση παραπέρα”.
Ένας άλλος λόγος που σκέφτομαι αυτή τη διάσταση της εξάσκησής μου είναι επειδή μόλις τελείωσα τις εορτασίες του Νέου Έτους για το γκρουπ μου της τέχνης του τσαγιού: κάναμε ένα μεγάλο τσακάι (συγκέντρωση για τσάι) και ως συνήθως, κανείς δεν ήθελε να είναι ο “πρώτος προσκεκλημένος” στην εκδήλωση επειδή η θέση αυτή είναι πολύ τιμητική και συνήθως πηγαίνει στο άτομο με την ψηλότερη κοινωνική θέση (επιπλέον ο πρώτος προσκεκλημένος είναι υπεύθυνος για την παρουσίαση όλων των υπόλοιπων προσκεκλημένων που βρίσκονται στο δωμάτιο του τσαγιού). Περάσαμε λοιπόν όπως πάντα τα πρώτα λεπτά προσπαθώντας να καθίσουμε σε άλλα σημεία εκτός από το συγκεκριμένο, κοντά στον οικοδεσπότη και τελικά κάποια στιγμή μια από τις δασκάλες βγήκε από το δωματιάκι που ετοιμάζονταν και είπε “Γουέιν, ΕΣΥ θα κάτσεις εκεί”, επειδή έπρεπε να ξεκινήσουν. Όλο αυτό το “ένριο” (η συγκράτηση που προέρχεται από ταπεινοφροσύνη) τράβαγε πολύ.
Στην πραγματικότητα ήμουν ο επικεφαλής του γκρουπ οπότε η θέση αυτή είχε κάποιο πρεστίζ και βάρος όμως συνειδητοποίησα ότι εμείς οι μεσήλικες πρέπει να βγαίνουμε μπροστά περισσότερο: η επόμενη προσκεκλημένη που καθόταν δίπλα μου ήταν μια συνταξιούχος, 80 και πάνω και οι άλλες κυρίες μετά από αυτήν ήταν επίσης στα 70 και στα 80 τους –υπήρχαν και κάποιοι νέοι και μεσήλικες όμως όχι αρκετοί. Αν εμείς που είμαστε πιο έμπειροι και σχετικά “νέοι” συνεχίσουμε να μένουμε πίσω, υπάρχει ο κίνδυνος το χάσμα μεταξύ της γενιάς μας και των δασκάλων μας να γίνει τεράστιο. Οι δάσκαλοί μας στο τσάι (και στις κορίου) γερνάνε μπροστά στα μάτια μας και χρειάζονται βοήθεια. Χρειάζονται τους νεότερους ανθρώπους να βγουν μπροστά, όχι μόνο σαν προσκεκλημένοι και σαν υπεύθυνοι για τη φιλοξενία αλλά και σαν δάσκαλοι και σαν ηγέτες.
Οι άνθρωποι της γενιάς μου και νεότεροι, όσοι γεννηθήκαμε αμέσως μετά τον Β' ΠΠ, βλέπουμε τους δασκάλους μας να μπαίνουν στην τελική φάση της ζωής τους και μας παροτρύνουν (ή όχι) να διδάξουμε περισσότερο, να εμπλακούμε περισσότερο με τα πράγματα. Ίσως κάποιοι από αυτούς φοβούνται να μας αφήσουν να το κάνουμε όπως κάποιοι γονείς που δυσκολεύονται να αφήσουν τα παιδιά τους να φύγουν για να πάνε να σπουδάσουν. Είναι ευθύνη μας τουλάχιστον να τους βοηθήσουμε σε αυτά που μας αφήνουν επειδή πολύ σύντομα θα φύγουν εντελώς –όχι σε μερικές δεκαετίες αλλά σε μερικά χρόνια ή, χτύπα ξύλο, σε μερικούς μήνες. Εμείς από τη μεριά μας είμαστε σε μια μεταβατική περίοδο, κατευθυνόμενοι προς το φθινόπωρο της ζωής μας και κοιτάζοντας προς τα πίσω, τις δεκαετίες εξάσκησης στο τσάι και τις κορίου βλέπω ότι δεν είμαστε παρά ένας κρίκος σε μια μεγάλη αλυσίδα και καθώς αναλαμβάνουμε κάποιες από τις ευθύνες, χρειάζεται να σπρώξουμε μερικές από αυτές πιο κάτω, στους νεότερους. Χρειάζεται να τους διδάξουμε όχι μόνο πώς να ασκούνται αλλά και πώς να διδάσκουν καθώς τα χρόνια περνούν και για μας.
Ένας καλός δάσκαλος λοιπόν, ειδικά στα μισά της καριέρας του δε διδάσκει απλώς τους μαθητές του πώς να είναι μαθητές. Τους διδάσκει πώς να γίνουν δάσκαλοι και πηγές γνώσεις για τον ίδιο τους τον εαυτό. Κάνοντας έναν μαθητή να εξαρτάται από εσένα για πάντα, κρατώντας τον πίσω, ο δάσκαλος δεν αφήνει τον μαθητή αυτόν να ενηλικιωθεί και φανερώνει τη δική του ανασφάλεια· από την άλλη πλευρά, ο μαθητής που θέλει απλώς μασημένη τροφή παρά τα πολλά χρόνια εξάσκησης χρειάζεται να μεγαλώσει, να κάνει τα δικά του λάθη, να σηκωθεί και να προσπαθήσει ξανά. Έτσι κάναμε κι εμείς και έτσι έκαναν και οι σενσέι μας πολλά χρόνια πριν από εμάς.
Γουέιν Μουρομότο
Ο Γουέιν Μουρομότο ασκείται επί δεκαετίες στις σύγχρονες πολεμικές τέχνες (σινμπούντο) και στις κλασσικές πολεμικές τέχνες (κορίου) και αυτή τη στιγμή είναι μαθητής της Μπίτσουντεν Τακεούτσι-ρίου και της Μούσο Τζίκιντεν Έισιν-ρίου. Στο παρελθόν έχει εργαστεί σαν δημοσιογράφος και σαν δάσκαλος και πλέον είναι καθηγητής τεχνών και computer graphics σε ένα πανεπιστήμιο στη Χαβάη. Παράλληλα διατηρεί το μπλογκ «The Classic Budoka» στο οποίο αναρτήθηκε αρχικά το
παραπάνω κείμενοΤο παραπάνω άρθρο είναι πνευματική ιδιοκτησία του Γουέιν Μουρομότο και δημοσιεύεται στα ελληνικά κατόπιν συμφωνίας με τον ίδιο. Τα αποκλειστικά δικαιώματα για την ελληνική μετάφραση ανήκουν στον Πανελλήνιο Οδηγό Πολεμικών Τεχνών με τον οποίο θα πρέπει να υπάρξει συνεννόηση για οποιαδήποτε ανατύπωσή της.
