Τα προηγούμενα κείμενά μου περί «μαύρης ζώνης» και ειδικά ο προβληματισμός μου σχετικά με τη διάρκεια της μαθητείας στις πολεμικές τέχνες, προκάλεσε αρκετές αντιδράσεις, σχεδόν όλες άξιες λόγου: η εκμάθηση μιας πολεμικής τέχνης δεν πρέπει να συγκρίνεται με την εκμάθηση ενός πανεπιστημιακού αντικειμένου, παρατήρησε κάποιος αναγνώστης, καθώς οι πολεμικές τέχνες είναι «ντο» («道») δηλαδή δρόμοι προσωπικής ολοκλήρωσης και σαν τέτοιοι δεν μπορούν να έχουν «τέλος». Κάποιος άλλος δε, επεσήμανε ότι μπορεί όντως κάποιος να τελειώσει την ιατρική σχολή εντός μιας δεκαετίας όμως αυτό δεν τον καθιστά ολοκληρωμένο γιατρό –χωρίς την εμπειρία που θα συσσωρεύσει επί τουλάχιστον μια δεκαετία εργασίας μετά την εγγραφή του στον ιατρικό σύλλογο, μπορεί να είναι γιατρός στα μάτια της εφορίας αλλά δύσκολα μπορεί να υποστηρίξει ότι «γνωρίζει» το αντικείμενό του.
Όπως έγραψα παραπάνω, οι ενστάσεις αυτές είναι θεμιτές∙ ως πιο ενδιαφέρουσα θα θεωρούσα μια άλλη η οποία θέλει τη σύγκρισή μου αβάσιμη καθώς συγκρίνει ανόμοια πράγματα («γιατί αυτό που ισχύει για την ιατρική να ισχύει και για τις πολεμικές τέχνες;»). Και λέω ότι τη θεωρώ «πιο ενδιαφέρουσα» επειδή αναφέρεται σε κάτι που επίσης σκέφτηκα πολύ πριν την κάνω: όταν συγκρίνει κανείς ανόμοια πράγματα όντως κινδυνεύει να υποπέσει σε ατοπήματα. Ο λόγος που τελικά την έκανα είναι επειδή για τη δική μου αντίληψη, δεν πρόκειται για διαφορετικά πράγματα –κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα είναι ένα «ντο» και μόνο όσοι το αντιμετωπίζουν έτσι καταφέρνουν κάποτε να φτάσουν σε ένα επίπεδο που μπορεί να θεωρηθεί πραγματικά υψηλό.
Ίσως η άποψή αυτή να θεωρηθεί κάπως αιρετική: οι άνθρωποι που ασχολούνται με κάτι θέλουν κατά βάθος να πιστεύουν ότι αυτό που κάνουν έχει μια ξεχωριστή αξία, κάτι που τους κάνει να διαφέρουν από τους άλλους ανθρώπους. Αν όλα τα πράγματα είναι «ντο», τι διαφοροποιεί αυτόν που ακολουθεί το «ντο» του ξίφους (κέντο) από αυτόν που ακολουθεί το «ντο του ξύλου» (δηλαδή έναν ξυλουργό) ή το «ντο του νόμου» (δηλαδή ένα δικηγόρο); Η απάντηση μάλλον θα ακουστεί υπερβολικά επηρεασμένη από το βουδισμό Ζεν, όμως είναι «απολύτως τίποτα»∙ πράγματι, ένας δικηγόρος ένας ξυλουργός ή ένας ξιφομάχος στην ουσία δε διαφέρουν –στο μέτρο που ακολουθούν το αντικείμενό τους στο σύνολό του και όχι στο εξωτερικό του περίγραμμα. Μ’ άλλα λόγια, στο μέτρο που βυθίζονται σ’ αυτό και μελετούν όλες του τις διαστάσεις, τόσο αυτές που φαίνονται με την πρώτη ματιά όσο και αυτές που απαιτούν χρόνια ενασχόλησης.
Αν και η έννοια «ντο» μπορεί να δεχτεί ερμηνείες που άπτονται του μεταφυσικού –και στην Ανατολή έχει όντως δεχτεί τέτοιες ερμηνείες στη διαδρομή από το Λάο Τσε και την ολιστική του αντίληψη στον Κομφούκιο και στην εφαρμογή του στην εύρυθμη οργάνωση της κοινωνίας και από εκεί στο βουδισμό όπου ταυτίστηκε με τη διδασκαλία του ιστορικού Βούδα- η προσωπική μου αντίληψη είναι σαφώς πιο επηρεασμένη από την ιαπωνική προσέγγιση της περιόδου Έντο (1600-1868), όταν απέκτησε μια σαφή γείωση στην πραγματικότητα: το «ντο» έπαψε να αφορά μόνο τα «μεγάλα» ζητήματα (την ενασχόληση με τους θεούς «Σίντο»/«神道» ή με τη διδασκαλία του Βούδα «Μπούτσου-ντο»/«仏道») και άρχισε να έχει εφαρμογή σε πολύ πιο απτά και καθημερινά αντικείμενα. Οι άνθρωποι που ασχολούνταν με την ακαδημαϊκή μελέτη ονόμασαν το αντικείμενό τους «μπουν-ντο» («文道»), αυτοί που ασχολούνταν με τα λουλούδια το ονόμασαν «κα-ντο» («華道»), αυτοί που ασχολούνταν με την καλλιγραφία, το ονόμασαν «σο-ντο» («書道») και αυτοί που ασχολούνταν με τις πολεμικές τέχνες, το ονόμασαν «μπου-ντο» («武道»).
Αν και τα παραπάνω (και αρκετά ακόμα) αποκαλούνται συλλήβδην «諸道» («σιό-ντο»), μια λέξη που περιλαμβάνει μια καλλιτεχνική διάσταση, θα πρέπει να υπενθυμίσουμε εδώ ότι στον ιαπωνικό πολιτισμό οι «καλές τέχνες» (αυτές που στα αγγλικά αποκαλούνται «arts») δε διαφοροποιούνται από αυτές που είθισται να ονομάζουμε «εφαρμοσμένες τέχνες» (στα αγγλικά, «crafts»)∙ μ’ άλλα λόγια, ο τεχνίτης και ο καλλιτέχνης ταυτίζονται, τουλάχιστον από τη στιγμή που και οι δύο παίρνουν το αντικείμενό τους αρκετά σοβαρά ώστε να ενδιαφέρονται να εντρυφήσουν σε όλες του τις διαστάσεις. Και παρότι η λέξη π.χ. «大工道» («ντάικου-ντο») δηλαδή «ο δρόμος του ξυλουργού» δεν υπάρχει στα κανονικά λεξικά, κανένας ιάπωνας που θα δει τα ιδεογράμματα δε θα δυσκολευτεί να καταλάβει ότι αναφέρεται στη μελέτη του τρόπου με τον οποίο χρησιμοποιεί κανείς το ξύλο.
Δεν είναι ασυνήθιστο όταν κανείς αναφέρεται στη μελέτη οποιουδήποτε αντικειμένου να αναφέρεται στα στοιχεία του «τζούτσου» («術») και του «γκάκου» («学») δηλαδή της πρακτικής και της θεωρητικής του πλευράς∙ ο ενασχολούμενος οφείλει να μάθει την τεχνική κάθε πράγματος αλλά και τη θεωρία η οποία τη συμπληρώνει. Σχεδόν πάντοτε, ωστόσο, τα δύο αυτά στοιχεία θεωρούνται ως συστατικά μιας ευρύτερης αντίληψης γύρω από το αντικείμενο, μιας αντίληψης που πάει πέρα από τη θεωρία και την πράξη και που κάνει το αντικείμενο να χάσει τις ιδιαιτερότητές του να ταυτιστεί με έναν τρόπο να αντιλαμβάνεται κανείς τα πράγματα –από αυτή την άποψη, ο αναγνώστης που επεσήμανε ότι οι πολεμικές τέχνες είναι «ντο» και, άρα, δεν έχουν τέλος έχει δίκιο. Όμως, βάσει της παραπάνω αντίληψης, δεν είναι μόνο οι πολεμικές «ντο»∙ οτιδήποτε είναι «ντο», αρκεί ο ενασχολούμενος να δει πέρα από το «τζούτσου» και το «γκάκου» και να ενδιαφερθεί για το σύνολο των πραγμάτων που το ορίζουν.
Θα τονίσω για μια ακόμα φορά ότι δεν αναφέρομαι σε κάτι «μεταφυσικό» αλλά σε μια μελέτη τόσο ενδελεχή και αφοσιωμένη που επιτρέπει στον ενασχολούμενο να δει τις σχέσεις του αντικειμένου του με την πραγματικότητα και τις προεκτάσεις του σ’ αυτή –και για να μην παρεξηγηθώ, λέγοντας «πραγματικότητα» δεν εννοώ τις στενές πρακτικές εφαρμογές του αντικειμένου (αυτό ανήκει στο «τζούτσου») αλλά το πώς το αντικείμενο επηρεάζει τη ζωή του ενασχολούμενου ακόμα και σε τομείς που, φαινομενικά, δεν έχουν καμία σχέση. Η ουσιαστική (δηλαδή η συνειδητή και ειλικρινής) ενασχόληση με κάθε τι, αλλάζει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα και τον εαυτό μας επειδή, μας μαθαίνει (ή μας θυμίζει) ότι στην πραγματικότητα όλα τα πράγματα συνδέονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται, επαληθεύοντας το Λάο Τσε: το ταό, δηλαδή το «ντο» στα κινέζικα, είναι τελικά ένα.
Γρηγόρης Α. Μηλιαρέσης
